Przeczytaj
Od klęski po zwycięstwa
W drugiej połowie XVII w. Rzeczpospolita zaangażowana była w wojny z Rosją, Szwecją oraz w powstanie kozackie Chmielnickiego. Osłabienie militarne, gospodarcze, ale również i polityczne państwa (w kraju toczyły się walki wewnętrzne szlachty popierającej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego ze stronnictwem magnaterii) postanowiła wykorzystać Turcja. Jej celem stało się opanowanie południowo‑wschodnich obszarów Ukrainy, które należały do Rzeczpospolitej. Jako pretekst sułtan Mehmed IV wykorzystał fakt, że Polska prowadziła na Ukrainie akcję zbrojną przeciwko hetmanowi kozackiemu Piotrowi Doroszence, który w 1666 r. uznał zwierzchnictwo Turcji. Wielka armia sułtana wkroczyła w 1672 r. na tereny Rzeczypospolitej i po krótkim oblężeniu zdobyła Kamieniec Podolski – najważniejszą twierdzę na południu kraju. Turcy oblegali także Lwów. Niekorzystna sytuacja, w jakiej znalazła się Polska, spowodowała, że król Michał Korybut Wiśniowiecki zgodził się na zawarcie w październiku 1672 r. upokarzającego traktatu w Buczaczutraktatu w Buczaczu. Na jego mocy nie tylko oddawał Turcji Podole oraz województwa bracławskie i część kijowskiego, ale również zobowiązał się płacić co roku haracz. Było to równoznaczne z uznaniem Rzeczypospolitej za lennika Wielkiej Porty.
Sejm Rzeczpospolitej nie ratyfikował traktatu buczackiego, a szlachta zaakceptowała uchwalenie podatków na zaciąg wojska. Wojna z Imperium Osmańskim trwała więc dalej, ale tym razem wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego rozbiły pod Chocimiem (w 1673 r.) nadciągającą wyprawę turecką. Zwycięstwo to pomogło Janowi Sobieskiemu rok później podczas elekcji po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego, gdy szlachta zdecydowała się wybrać pogromcę Turków na swojego króla. Jednak nowy władca Jan III w swojej polityce kierował się raczej w stronę Francji – w 1675 r. zawarł z nią traktat sojuszniczy w Jaworowietraktat sojuszniczy w Jaworowie. W owym czasie król francuski Ludwik XIV prowadził wojnę przeciwko Holandii wspieranej m.in. przez Brandenburgię, Hiszpanię i cesarstwo, zależało mu więc na utworzeniu koalicji polsko‑szwedzko‑tureckiej. Układ Jana III Sobieskiego z Ludwikiem XIV miał zagwarantować Polsce wsparcie Francji w odzyskaniu Prus Książęcych, pozostających w unii personalnej z Brandenburgią. Jesienią 1676 r. polski król zgodził się podpisać w Żurawnie rozejmrozejm z Turcją. Na jego mocy Polska odzyskała część ziem Podola i Ukrainy, ale bez Kamieńca Podolskiego, Turcja rezygnowała też z zapisanego w traktacie buczackim corocznego haraczu.
Takie działania Jana III nie znalazły poparcia dużej części szlachty, zainteresowanej raczej sojuszem z Habsburgami (a więc przeciwnikami francuskich Burbonów) przeciwko Imperium Osmańskiemu. Ostatecznie gdy w 1679 r. Ludwik XIV podpisał traktat pokojowy z Brandenburgią, Jan III Sobieski musiał porzucić prowadzoną przez siebie politykę bałtycką.
Na odsiecz oblężonemu Wiedniowi
Janowi Sobieskiemu nie pozostało nic innego, jak powrót do sojuszu z Habsburgami i ponowne zaangażowanie się w wojnę z okupującą Podole i Ukrainę Turcją. Tym bardziej, że to cesarz Leopold I zaczął zabiegać o przymierze z Rzeczpospolitą – w północno‑wschodniej części Węgier (należącej do Habsburgów) dotychczasowe wystąpienia zbrojne węgierskiej szlachty przeciwko cesarzowi przerodziły się w regularną wojnę. Powstańcy pod przywództwem Imre Tököliego szukali najpierw wsparcia we Francji i Rzeczypospolitej, ale ostatecznie zwrócili się o pomoc do Turcji. Takiego pretekstu do interwencji wielki wezyr Kara Mustafa nie zamierzał zmarnować.
Wiosną 1683 r. Jan III Sobieski zawarł traktat z cesarzem Leopoldem I. Obie strony zobowiązywały się do wspólnej walki przeciw Wielkiej Porcie, a także pomocy, gdyby zagrożona była stolica któregoś z państw. Gdy pół roku później Turcy oblegli Wiedeń, polski władca wypełnił zobowiązanie. Prowadzone przez niego na odsiecz wojska koronne wzmocnione zaciągami niemieckimi rozbiły 12 września 1683 r. armię turecką pod murami miasta.
Wiktoria wiedeńska
Zwycięstwo odniesione 12 września 1683 r. przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem było największym dotychczasowym triumfem chrześcijan nad Turkami i wywołało rozgłos w całej Europie. W liście do papieża Innocentego XI, informując o wiktorii wiedeńskiej, król sparafrazował słynną sentencję Juliusza Cezara: veni, vidi, vici – „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”, pisząc: Venimus, vidimus et Deus vicit – „przybyliśmy, zobaczyliśmy, a Bóg zwyciężył”. Innocenty XI nadał polskiemu władcy tytuł Defensor fidei – „obrońca wiary”, a we własnym herbie papieskim zmienił barwę orła z czarnej na białą.
Król Jan III Sobieski chciał wykorzystać wiktorię wiedeńską i ruszyć dalej, aby zająć całe Węgry i być może wyzwolić inne państwa bałkańskie spod tureckiej władzy. Ostatecznie jednak – m.in. w wyniku napięć między polskim władcą a cesarzem Leopoldem I, który nie zamierzał zgodzić się na przedstawiony przez Sobieskiego plan dalszych działań – wojska koalicji antytureckiej skupiły się na opanowywaniu wybranych twierdz. Należy jednak podkreślić, że dzięki zwycięstwu sił sprzymierzonych nad Turkami (zarówno pod Wiedniem, jak i 9 października pod Parkanami) udało się nie tylko odepchnąć armię osmańską od miasta, ale przede wszystkim wyeliminować zagrożenie ze strony Turków dla Europy Środkowej. Władcy europejscy zdali sobie sprawę z tego, że potężne dotychczas Imperium Osmańskie można pokonać.
Wojna Ligi Świętej z Turcją
W 1684 r. pod patronatem papieża Innocentego XI zawiązano Ligę ŚwiętąLigę Świętą, nowy sojusz z udziałem Rzeczypospolitej, papiestwa, cesarstwa i Wenecji, którego celem było złamanie potęgi Turcji i wyparcie Turków z Europy. Zjednoczenie siły dwóch dużych państw europejskich (a po dołączeniu w 1686 r. Rosji - trzech) pozwalało stawić militarnie czoła Imperium Osmańskiemu. Państwo polsko‑litewskie, jako centralnie położone w tym układzie, pełniło rolę spajającego ogniwa, a w przypadku powodzenia miało odzyskać ziemie utracone w 1672 r. na mocy traktatu w Buczaczu, czyli Podole i Bracławszczyznę. Papież wspierał Ligę finansowo i dyplomatycznie.
Aby Rosja mogła przystąpić do Ligi, na co naciskał papież, konieczne było uregulowanie stosunków polsko‑moskiewskich. Skutkowało to podpisaniem wspomnianego już pokoju Grzymułtowskiegopokoju Grzymułtowskiego, potwierdzającego niekorzystne dla Polski warunki rozejmu andruszowskiegorozejmu andruszowskiego. Rosja uzyskała więc Smoleńszczyznę, ziemie siewierską i czernihowską oraz lewobrzeżną Ukrainę, a także Zaporoże i Kijów, choć Rzeczpospolita miała za nie otrzymać odszkodowanie. Oprócz tego car gwarantował wolność religijną katolikom zamieszkującym państwo rosyjskie, a jednocześnie uzyskał prawo do występowania w obronie prawosławnych mieszkańców Rzeczpospolitej.
Tymczasem Jan III Sobieski, prowadząc wojnę z Turcją, usiłował przy okazji zrealizować własne ambicje dynastyczne. Miały temu służyć wyprawy mołdawskie, podjęte w 1686 i 1691 r. w celu zapewnienia tamtejszego tronu królewiczowi polskiemu Jakubowi. Obie zakończyły się jednak niepowodzeniem, obnażając przy okazji słabość militarną Rzeczypospolitej.
O sukcesie Ligi Świętej zadecydowało zajęcie wschodniej części Węgier przez wojska cesarskie. Wojnę zakończył pokój w Karłowicach, zawarty w 1699 roku. Na jego mocy:
cesarz stał się dziedzicznym władcą całych Węgier,
Rzeczpospolita odzyskała Podole i część Ukrainy utraconą w 1672 r.,
Rosja zdobyła krymską twierdzę Azow,
Wenecji przyznano władzę nad Dalmacją.
Wiktoria wiedeńska Jana III i zwycięska dla Ligi Świętej wojna otworzyły proces wypierania Turków z Europy, co miało potrwać jeszcze ponad 200 lat. Lecz Rzeczpospolita z racji swej słabości wewnętrznej i zewnętrznej skorzystała na tym najmniej. Odzyskała jedynie tereny wcześniej utracone, a w dodatku zgodziła się na ingerowanie carów w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej pod pretekstem obrony prawosławia (co miało położyć się cieniem na jej suwerenności już w następnym wieku). Zdecydowanie więcej uzyskał cesarz, który połączył Węgry z Siedmiogrodem, a także oraz Wenecja, która otrzymała Peloponez i Wyspy Jońskie.
Słownik
antyturecka koalicja państw zawiązana z inicjatywy papieża Innocentego XI; w jej skład wchodziły: cesarstwo niemieckie, Rzeczpospolita, Wenecja i papiestwo, w 1686 r. dołączyła do niej Rosja; długoletnia wojna z Turcją zakończyła się klęską sułtana i częściowym rozbiorem imperium osmańskiego (pokój w Karłowicach w 1699 roku)
pokój Rzeczypospolitej z Rosją, zawarty 6 maja 1686 r. w Moskwie przez wojewodę poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego oraz kanclerza wielkiego litewskiego Marcjana Ogińskiego; potwierdzał warunki podpisanego w 1667 r. rozejmu andruszowskiego
rozejm zawarty w styczniu 1667 r. w Andruszowie (współcześnie w Rosji) pomiędzy Rzecząpospolitą a Rosją; na jego mocy Rzeczpospolita utraciła następujące ziemie: smoleńską, siewierską i czernihowską, Ukrainę Lewobrzeżną oraz Kijów (na dwa lata, w rzeczywistości na stałe)
zawarty 16 października 1676 r. rozejm pokojowy między Polską a Turcją, będący następstwem m.in. zwycięstw hetmana Jana Sobieskiego nad wojskami tureckimi pod Chocimiem i pod Żurawnem w czasie wojny polsko tureckiej; na mocy rozejmu Rzeczpospolita odzyskała część terenów utraconych wcześniej w wyniku traktatu buczackiego (część Podola i Ukrainy, bez Kamieńca Podolskiego), oficjalnie nie musiała też płacić Wielkiej Porcie corocznego haraczu
podpisany w październiku 1672 r. traktat pokojowy między Rzeczpospolitą a Imperium osmańskim, będący konsekwencją ataku Turków na osłabioną Polskę; traktat nie został ratyfikowany przez sejm Rzeczpospolitej
sojusz Jana III Sobieskiego z królem Ludwikiem XIV zawarty w 1675 r. w Jaworowie, Francja zadeklarowała w nim pomoc finansową dla Rzeczypospolitej na wypadek wojny z Brandenburgią; układ nie został zrealizowany
Słowa kluczowe
Jan III Sobieski, bitwa pod Wiedniem, odsiecz wiedeńska, Święta Liga, pokój Grzymułtowskiego, wojna polsko‑turecka, wyprawy mołdawskie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Bibliografia
Z. Wójcik, Jan III Sobieski, Warszawa 1991.
L. Podhorodecki, Wiedeń 1683, Warszawa 2012.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
T. Maresz, K. Juszczyk, Historia w tekstach źródłowych, t. 2, Rzeszów 1997.