Polska położona jest na półkuli północnej oraz wschodniej. Terytorium naszego kraju znajduje się w środkowej części Europy. Pod wieloma względami położenie to jest swoistym „łącznikiem” między zachodnią i wschodnią oraz północną i południową częścią kontynentu. Widoczne jest to nie tylko w kwestiach kulturowo‑społecznych, ale również przyrodniczych.

Położenie „na pograniczu” uwidacznia się już na mapach geologicznych Europy, gdzie Polska zajmuje wyjątkowe miejsce – na styku trzech jednostek tektonicznych: prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, struktur fałdowań paleozoicznych (kaledońskich i hercyńskich) oraz struktur objętych fałdowaniem alpejskim.

Na obszarze Polski zbiegają się także odpowiadające głównym jednostkom tektonicznym trzy wielkie jednostki fizycznogeograficzne Europy: Pozaalpejska Europa Zachodnia, Podobszar Karpacki oraz Niż Wschodnioeuropejski. Dwie pierwsze jednostki, obejmujące 87,2% Polski, zaliczane są do Europy Zachodniej, natomiast ostatnia, zajmująca pozostałe 12,8%, do Europy Wschodniej.

Zasadnicza część Polski położona jest na Niżu Środkowoeuropejskim. Jest to część ogromnej, nizinnej strefy, rozpoczynającej się nad brzegami Atlantyku we Francji. Do megaregionu Pozalpejskiej Europy Zachodniej zalicza się również Wyżyny Polskie oraz znajdujące się na terenie naszego kraju fragmenty wchodzące w skład Masywu Czeskiego i Karpat. Północno‑wschodnie i wschodnie krańce, choć krajobrazowo nie odbiegają od reszty, są wliczane już do Niżu Wschodniobałtycko‑Białoruskiego lub Wyżyn Ukraińskich, zaliczanych do Europy Wschodniej.

Ukształtowanie terenu zadecydowało również o innych cechach położenia naszego państwa. Łańcuchy górskie Sudetów i Karpat ograniczają terytorium Polski od południa. Z kolei lądową granicę na północy wyznacza w dużej części linia brzegowa Bałtyku.

Rzeźba terenu wpłynęła także na położenie naszego kraju na tle wydzielonych obszarów hydrologicznych. Teren Polski znajduje się w zlewiskuzlewiskozlewisku Oceanu Atlantyckiego. Naturalna bariera, jaką stanowią góry na południu kraju, sprawia, że większość terytorium Polski należy do zlewiska Bałtyku. Niewielkie powierzchniowo obszary znajdują się w zlewisku Morza Czarnego oraz Morza Północnego.

Położenie w określonych szerokościach geograficznych decyduje o lokalizacji Polski w odpowiedniej strefie klimatycznej oraz roślinnej i glebowej. Nasz kraj znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych, a pod względem geobotanicznym ziemie polskie należą do strefy lasów liściastych zrzucających liście na zimę. Strefowość klimatyczno‑roślinna warunkuje z kolei zróżnicowanie glebowe. Głównymi glebami strefowymi są w Polsce gleby brunatnoziemne oraz bielicoziemne.

Położenie Polski w połowie drogi między Atlantykiem a górami Ural, stanowiącymi umowną granicę Europy i Azji, wyznacza jej miejsce w centralnej części Europy. Konsekwencją takiego położenia jest również zmienność warunków klimatycznych, geobotanicznych oraz glebowych następująca na linii wschód – zachód. Takie zróżnicowanie opisywane jest jako „przejściowość”.

Przejściowość klimatyczna oznacza, że klimat w Polsce ma cechy pośrednie między odmianą morską klimatu umiarkowanego, występującą na zachodzie Europy, a odmianą kontynentalną, typową dla Europy Wschodniej. Na terenie naszego kraju zauważalny jest, w miarę przesuwania się na wschód, wzrost kontynentalizmu, przejawiający się chociażby w skracaniu się długości okresu wegetacyjnego i obniżaniu średnich temperatur rocznych powietrza.

Podobnie dostrzegalna jest przejściowość roślinna. W miarę przesuwania się na wschód na ziemiach polskich zanikają liczne zbiorowiska roślinne typowe dla klimatu morskiego, a w ich miejsce pojawiają się zbiorowiska z przewagą drzew iglastych – typowych dla kontynentalnej odmiany klimatu.

Ze wszystkimi opisanymi cechami położenia fizycznogeograficznego wiążą się określone konsekwencje gospodarcze i społeczne. Znajomość atutów lokalizacji powinna służyć rozwojowi kraju.

Opisane wcześniej cechy położenia naszego kraju w centrum Europy nie są precyzyjnym podaniem lokalizacji, ponieważ region Europy Środkowej to obszar obejmujący oprócz Polski również Czechy, Słowację czy Węgry. Aby uniknąć pomyłek, w geografii stosuje się współrzędne geograficzne – długość i szerokość geograficzną. Za pomocą tych współrzędnych można podawać precyzyjną lokalizację obiektów, ale również obszarów. Opisanie położenia terenu za pomocą wartości południków i równoleżników nazywamy położeniem matematycznympołożenie matematyczne położeniem matematycznym.

Aby określić cechy położenia matematycznego obszaru, należy najpierw znaleźć punkty skrajne, czyli punkty najbardziej wysunięte na północ, południe, zachód i wschód, a następnie odczytać wartości przechodzących przez nie południków i równoleżników. Ze względu na położenie Polski na półkuli północnej i wschodniej, wszystkie punkty w naszym kraju mają szerokość geograficzną północną, a długość geograficzną wschodnią.

W tabeli umieszczono pełne współrzędne dla każdego ze skrajnych punktów. Ale do określenia położenia obszaru potrzebujemy tylko czterech parametrów. W „języku matematyki” powiedzielibyśmy, że obszar Polski wpisany jest w czworokąt, wyznaczony przez parę południków i parę równoleżników.

Dla punktów skrajnych północnego i południowego odczytujemy wartości równoleżników przechodzących przez te punkty. W ten sposób określamy zakres szerokości geograficznej. W przypadku Polski możemy odczytać, że obszar naszego kraju zawiera się między 49°00′ a 54°50′ szerokości północnej.

Podobnie postępujemy dla skrajnych punktów wschodniego i zachodniego. Jednak w tym przypadku odczytujemy wartości południków przechodzących przez te punkty. W ten sposób określamy zakres długości geograficznej. W przypadku Polski możemy odczytać, że obszar naszego kraju zawiera się między 14°07′ a 24°09′ długości wschodniej.

Znając współrzędne punktów skrajnych, możemy również podać rozciągłość południkową i równoleżnikową obszaru.

Rozciągłość obszaru podaje się w stopniach, ale można ją również przeliczyć na jednostki długości – metry lub kilometry. Obliczanie rozciągłości południkowej jest zadaniem łatwiejszym, ponieważ każdy z południków ziemskich ma kształt łuku o mierze kątowej 180°. Każdy z nich ma również taką samą długość, wynoszącą w przybliżeniu 20 tys. km. Z proporcji wynika więc, że:

180° – 20 000 km

1° ≈ 111,1(1) km

1′ (1/60°) ≈ 1,852 km

Przeliczając rozciągłość południkową Polski na kilometry, uzyskujemy wartość 648,2 km.

5°50′ = 350′,  350′ * 1,852 km = 648,2 km

Obliczanie rozciągłości równoleżnikowej w kilometrach jest zadaniem wymagającym znajomości długości obwodu wybranego równoleżnika. 10°02′ rozciągłości, mierzonej wzdłuż równoleżnika 52°N, to 689 km.

Słownik