Rozmieszczenie jednostek osadniczych na Ziemi jest nierównomierne. Możemy wskazać regiony o bardzo dużym zagęszczeniu osadnictwa, jak również miejsca praktycznie go pozbawione. To zróżnicowanie widoczne jest zarówno w przypadku kontynentów, jak i poszczególnych państw.

Powstawanie i rozwój jednostek osadniczych uwarunkowane było i nadal jest szeregiem czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. Do pierwszych zalicza się środowisko przyrodnicze, które pomimo postępu technologicznego w wielu regionach świata ciągle jest kryterium determinującym lokalizację osadnictwa. Do wewnętrznych czynników zaliczamy natomiast uwarunkowania historyczno‑polityczne czy też przemiany społeczno‑gospodarcze, zachodzące w przeszłości i współcześnie na świecie.

Jednym z najistotniejszych czynników lokalizacji jednostek osadniczych był dostęp do wody. Konieczność posiadania stałego źródła wody pitnej od początku osadnictwa powodowała skupianie się ludności w pobliżu źródeł, rzek oraz jezior. Bliskość zasobów słodkiej wody sprzyjała również pozyskiwaniu żywności, bezpośrednio poprzez rozwój rybołówstwa oraz pośrednio – poprzez wykorzystanie wody do nawadniania okolicznych pól. Cywilizacje związane z dolinami rzecznymi określane były mianem potamicznych. cywilizacja potamicznapotamicznych. Nie bez przyczyny największe miasta starożytnego świata powstawały w dolinach rzek: Nilu, Eufratu i Tygrysu, Indusu, Huang‑ho oraz Syr‑darii i Amu‑darii.

Dostęp do mórz i oceanów odpowiada natomiast za wykształcenie się tzw. cywilizacji talasoicznychcywilizacja talasolicznacywilizacji talasoicznych i oceanicznych. Wody morskie dostarczały osadnikom pożywienia w postaci ryb i owoców morza, a nadmorskie położenie sprzyjało transportowi i ożywionej wymianie handlowej. Sprowadzając nawet z odległych regionów świata towary, osady uniezależniały się od lokalnego rynku produktów. Miasta portowe zyskiwały dzięki temu dodatkowe źródło dochodów. Niejednokrotnie wyrastały z tych osad potęgi ekonomiczne. Wśród XVI–XVIII‑wiecznych miast Europy bogactwem wyróżniały się Amsterdam, Antwerpia, Lubeka, Wenecja czy Gdańsk. Funkcja ta odgrywa rolę również współcześnie.

RTmzm5aBCuz4F

Zdjęcie przedstawia gród w Biskupinie sfotografowany z perspektywy Jeziora Biskupińskiego. Widoczne są mury obronne zbudowane z drewna oraz wieża wjazdowa do grodu, która ma spiczasty dach. Zza muru wystaje dach chaty.

RBym3LEO4bsDl

Na fotografii widoczne jest Chicago z lotu ptaka. Miasto posiada gęstą zabudowę składającą się z drapaczy chmur i niższych budynków. Po prawej stronie zdjęcia znajduje się Jezioro Michigan.

R1M5Fk90zJSdd

Zdjęciu przedstawia Pragę z lotu ptaka. Na pierwszym planie widoczna jest rzeka Wełtawa. Przecina ją kamienny Most Karola, po którym spacerują tłumy turystów. Na drogim brzegu rzeki widać zabudowę zabytkowej części miasta - liczne kamienice oraz kościoły oraz wzgórze. Znajduje się na nim Zamek na Hradczanach oraz katedra charakteryzująca się wysokimi wieżami górującymi nad miastem.

RV76AERCx3HFd

Na fotografii widać fragment Gdańska ujęty z lotu ptaka. Charakteryzuje się on niską, gęstą, miejską zabudową. Widoczne jest również Stare Miasto z górującym nad nim ceglanym Kościołem Mariackim. Miasto przecina rzeka Motława. Są na niej liczne mosty oraz wyspy.

R1cQ9zo7QQnQk

Zdjęcie przedstawia krajobraz Rio de Jeneiro. Miasto złożone głównie z wysokich wieżowców leży na wybrzeżach urozmaiconej brzegowo Zatoki Guanabara. Na brzegach zatoki widoczne są liczne wzgórza. Przy brzegu w Rio jest plaża.

Lokalizacja osad na wybrzeżach oraz w dolinach rzek wynikała również z korzystnego ukształtowania terenu. Najdogodniejsze do osadnictwa są obszary nizinne oraz tereny o małych różnicach wysokości względnych. Brak barier orograficznych pozwala na rozwój terytorialny jednostek osadniczych oraz powstawanie gęstej sieci połączeń komunikacyjnych.

Znaczenie ukształtowania terenu uwidacznia się szczególnie na obszarach wyżynnych oraz górskich. W tych regionach osady zakładano najpierw w łatwo dostępnych dolinach rzecznych i stopniowo zagospodarowywano stoki oraz wyżej położone tereny. Do rzadkości należało lokalizowanie osad powyżej 3000 m n.p.m. Głównym powodem tego były większe nakłady pracy i kapitału konieczne na ich zagospodarowanie. Osadnictwu nie sprzyjają także pogarszające się wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnych warunki życia: rozrzedzone powietrze, obniżone ciśnienie, niskie temperatury.

Do wyjątków od tej reguły należą osady w Himalajach i Andach, gdzie osadnictwo stałe występuje nawet powyżej 5 000 m n.p.m. Za najwyżej położoną miejscowość na świecie uważana jest La Rinconada w Peru. Znajdującą się na wysokości 5100 m n.p.m. miejscowość zamieszkuje około 50 tys. ludności. Wśród wielomilionowych miast najwyżej położone są: stolica Boliwii – La Paz (3640 – 4100 m n.p.m.), stolica Ekwadoru – Quito (2800–2900 m n.p.m.) oraz Bogota (Kolumbia), Meksyk (Meksyk) czy Addis Abeba (Etiopia). Lokalizacja tych miejscowości powyżej 2000 m n.p.m. może być uważana za czynnik korzystny. W strefach klimatycznych, w których położone są te miasta, tereny nizinne bywają zazwyczaj gorące, a następujący wraz ze wzrostem wysokości spadek temperatury poprawia komfort termiczny.

R1Rm25nVajJaW

Zdjęcie przedstawia Paryż z lotu ptaka. Dominuje w nim niska, gęsta zabudowa. Miasto przecina rzeka Sekwana, na której znajdują się mosty. Równolegle do rzeki, na pierwszym planie znajduje się torowisko. W tle widoczna jest wieża Eiffla.

RM8Cesa5Pua6X

Na fotografii przedstawiono miasto Amalfi we Włoszech. Znajduje się na wybrzeżu pomiędzy skałami a brzegiem. W mieście dominują kilkupiętrowe kamienice, część z nich wybudowana jest na zboczach skał.

RzPh9l127RMpV

Zdjęcie przedstawia miasto Innsbruck w Austrii, które widoczne jest z perspektywy stoku górskiego. Ma niską zabudowę, a za miastem znajdują się wysokie, alpejskie szczyty.

RGHO98KazaYnA

Na fotografii widoczne jest miasto La Rinconada znajdujące się w wysokich górach. Składa się ono z niskich budynków mieszkalnych. Za miastem widoczna jest góra pokryta lodowcem.

RsL1SACJgFO8g

Fotografia przedstawia miasto La Paz w Boliwii. Miasto składa się z niskich budynków mieszkalnych oraz z wysokich wieżowców.

Warunki klimatyczne wpływają na lokalizację osad w różnych szerokościach geograficznych. Największe znaczenie odgrywają: temperatura powietrza, naświetlenie oraz opady atmosferyczne. Najlepsze warunki do zamieszkania człowieka występują w strefach umiarkowanych obu półkul. Najsłabiej zaludniona jest strefa zimna. Brak dostatecznej ilości światła słonecznego oraz ekstremalnie niskie temperatury w strefach okołobiegunowych praktycznie wykluczają stałe osadnictwo poza kręgiem polarnym. I tu jednak można wskazać wyjątkowe lokalizacje. Za najbardziej na północ wysunięte osady uważane są: Ny‑Ålesund na Spitsbergenie (78°55′N) oraz Siorapaluk na Grenlandii (77°47′N). Mianem miasta położonego najbliżej bieguna północnego określane jest natomiast kilkutysięczne Qaanaaq na Grenlandii (77°29′N). Najbardziej na południe wysuniętym miastem świata jest argentyńska Ushuaia (54°48′S), za najbardziej na południe położoną jednostkę osadniczą uchodzi zaś mała, chilijska osada Puerto Toro (55°05′N).

Rw7iijyX5kT3x

Zdjęcie przedstawia osadę Ny‑Ålesund. Na pierwszym planie widoczny jest akwen wodny, który przecina niewielki most na drewnianych podporach. W osadzie dominują niskie budynki mające czerwone ściany oraz spadziste dachy. Za osadą są wzgórza pokryte śniegiem.

R1HNcj5nYZki0

Zdjęcie przedstawia miasto Qaanaaq na Grenlandii, które leży na wybrzeżu. Fotografia zrobiona jest z oddalenia, na drugim planie znajduje się wzgórze. W mieście dominuje niska zabudowa mieszkalna.

RglDqwGwdeYX9

Zdjęcie przedstawia miasto położone nad brzegiem zbiornika wodnego. Na pierwszym planie jest woda i żaglówki. W tle są domy położone na zalesionym zboczu. W tle są ośnieżone górskie szczyty.

Czynnikiem ograniczającym osadnictwo w wysokich szerokościach geograficznych, obok niekorzystnych uwarunkowań klimatycznych, są również słabe warunki glebowe, uniemożliwiające uprawy rolnicze. W pozostałych szerokościach geograficznych trudno współcześnie dostrzec bezpośrednią korelację między glebami a rozmieszczeniem miast. Związek ten uwidaczniają jednak badania archeologiczne. Potwierdzają one, że na wczesnym etapie osadnictwa, kiedy ludzie nie dysponowali jeszcze zaawansowanymi metodami upraw ziemi, na miejsce osiedlania się wybierano obszary o najlepszych glebach.

Wśród kryteriów wyboru miejsca lokalizacji jednostek osadniczych brano również pod uwagę bogactwa naturalne. Już w czasach prehistorycznych w miejscach występowania krzemienia, rud miedzi, cyny i żelaza powstawały osady ludzkie. Pozyskiwane surowce służyły do produkcji broni oraz narzędzi. To na podstawie wydobywanych i użytkowanych kopalin wyodrębniono kolejno epoki: kamienia, miedzi, brązu i żelaza. W późniejszym okresie do cennych surowców zaliczano sól kamienną oraz materiały budowane i ozdobne: marmury, piaskowce. W Polsce surowce mineralne przyczyniły się do rozwoju między innymi Wieliczki, Tarnowskich Gór czy Srebrnej Góry.

Ponowny wzrost znaczenia surowców mineralnych wiąże się z rozpoczętą w XVIII wieku industrializacją. Proces uprzemysłowienia odpowiada za rozwój XIX‑wiecznych miast górniczych w regionach występowania węgla kamiennego oraz cennych kruszców – złota i srebra, a w XX wieku także ropy naftowej i gazu ziemnego. Dostęp do bogactw mineralnych wyjaśnia powstawanie miast nawet w skrajnie niekorzystnych miejscach na świecie. Przykładem jest wspomniane wcześniej najwyżej położone miasto świata La Rinconada, w której znajdują się kopalnie złota oraz położone ponad 4000 m n.p.m. boliwijskie miejscowości: Oruro (górnictwo srebra i cyny), Potosi (górnictwo srebra), Cerro de Pasco (górnictwo srebra, złota, miedzi). Podobną genezę mają europejskie miasta położone za kręgiem polarnym – szwedzka Kiruna znana z górnictwa rud żelaza czy rosyjski Norylsk słynący z górnictwa niklu.

R1NRStQltW9oQ

Na zdjęciu przedstawiony jest fragment Tarnowskich Gór z lotu ptaka. W centrum fotografii znajduje się rynek, dookoła którego są kamienice. Od rynku odchodzi siatka ulic, a po prawej stronie widoczny jest kościół z wysoką wieżą.

Rw5lW6vjxUTw9

Zdjęcie przedstawia wybrukowaną ulicę w centrum Łodzi. Po jej obydwu stronach widać bogato zdobione kamienice. Dalej, po prawej stronie ulicy znajduje się gmach kościoła. Wzdłuż ulicy ustawione są latarnie.

R1VE53JQ8xPVq

Na zdjęciu widać miasto Potosi składające się z niskiej, zwartej zabudowy mieszkalnej. Nad miastem góruje wzniesienie o stożkowatym kształcie. Jest zbudowane z jasnych skał.

RN6kLGXJOy58K

Na zdjęciu widoczne jest miasto Kiruna w Szwecji. Miasto składa się głównie z budynków mieszkalnych z czerwonej cegły, dookoła rosną gęste lasy iglaste. Za miastem widoczne jest wgłębienie w ziemi - kopalnia.

R9OqJQSe3WK5H

Na fotografii przedstawiono miasto Norylsk widoczne w oddaleniu. Na pierwszym planie widać tajgę a w tle zabudowania miasta. Dominują w nim wysokie kominy przemysłowe, z których wydobywa się dym. Za miastem znajdują się wzgórza.

Dynamicznej industrializacji w XIX i XX wieku towarzyszył rozwój nowych środków transportu, w szczególności transportu kolejowego. W wielu regionach świata wraz z budową nowych linii postępowała równocześnie urbanizacja. W taki sposób powstawały i rozwijały się między innymi miasta: Omsk i Nowosybirsk, przez które przebiega Kolej Transsyberyjska. Podobną genezę miały miasta w zachodniej części Ameryki Południowej, gdzie przeprowadzono Kolej Transandyjską. Na ten okres przypada rozwój wspomnianych wcześniej górniczych osad: Oruro, Cerro de Pasco czy Juliaca.

We wcześniejszych wiekach podobną funkcję jak trasy kolejowe pełniły dawne szlaki handlowe, np. azjatycki Jedwabny Szlak czy europejski Szlak Bursztynowy, wiodący znad Morza Śródziemnego przez Polskę nad Bałtyk.

Innym miastom szansę na rozwój dało położenie na szlakach handlowych. Za przykład może posłużyć Bizancjum, które już w czasach starożytnych uchodziło za potęgę gospodarczą i polityczną. Spadkobiercą tego położonego nad Cieśniną Bosfor miasta był w późniejszych wiekach Konstantynopol, a obecnie Stambuł.

Podobną genezą cechują się położony nieopodal Cieśniny Malakka Singapur, amerykańska Panama zarządzająca Kanałem Panamskim czy egipski Port Said, założony podczas budowy Kanału Sueskiego.

Rg1oADvTzCgvR

Zdjęcie przedstawia meczet w Samakandzie. Z przodu i po bokach placu są widoczne typowe zabudowania dla meczetu – bogato zdobione budynki i dachy w kształcie pękatej, a spiczastej na szczycie kopuły. Widać również niewielkie wieże umieszczone za zabudowaniami.

RAGvw1Kh0zxZn

Na fotografii przedstawiony jest Nowosybirsk z lotu ptaka. Jest to miasto gęstej o zabudowie składającej się głównie z bloków mieszkalnych z wielkiej płyty. Oprócz budynków w mieście występują tereny zielone.

RqyjLm0KFqfqV

Zdjęcie przedstawia Stambuł. Miasto przedziela szeroka Cieśnina Bosfor, po której pływają statki. Łączy się ona z morzem. Po obu stronach cieśniny znajduje się gęsta zabudowa miasta. Dwa brzegi cieśniny łączy most.

RGyyQvNALCsWU

Na fotografii widać Singapur znajdujący się nad zatoką morską. Na pierwszym planie widoczne są boiska sportowe. Dalej, na jednym z brzegów zatoki znajdują się wysokie drapacze chmur. Obok nich przebiega arteria komunikacyjna. Po drugiej stronie zatoki widać charakterystyczny hotel – symbol Singapuru. Jest to platforma na szczycie trzech luksusowych wieżowców.

RzdWd81zqNdJH

Na zdjęciu znajduje się miasto Panama usytuowane nad Kanałem Panamskim. Na pierwszym planie widać wybrzeże z domami mieszkalnymi. W dalszej części jest zabudowa centrum miasta: na pierwszym planie niższe zabudowania, w tle drapacze chmur.

Procesów osadniczych na świecie nie można rozpatrywać, pomijając znaczenie czynników historycznych i politycznych. O wyborze miejsca lokalizacji miast w przeszłości, oprócz dogodnych warunków przyrodniczych, decydowały także względy obronne. Tłumaczy to zakładanie miast na wzgórzach, na wysokich brzegach rzek lub morza. Na terenach nizinnych preferowano położenie osad u zbiegu dwóch rzek, na wyspach, między odnogami rzeki lub usytuowanie ich w zakolach meandrującej rzeki. Ślady tego można odnaleźć w układzie urbanistycznym Poznania, Wrocławia czy Opola.

Powstawanie i rozwój miast były często zależne od organizacji życia politycznego. Już starożytne mocarstwa prowadziły celową politykę kolonizacyjną. Wiele współczesnych miast na kontynencie Europy zostało założonych z inicjatywy cesarzy Imperium Rzymskiego. Przykładami są: Londyn, Manchester, Walencja, Salzburg, Kolonia czy Budapeszt. Zakładane na podbijanych terenach osady miały umacniać władzę kolonizatorów i stanowić zaplecze społeczno‑gospodarcze. Podobną politykę kilkanaście wieków później prowadziły również kolonialne mocarstwa Hiszpanii, Portugalii, Holandii, Wielkiej Brytanii i Francji. Kolonialną przeszłość mają między innymi Nowy Jork, Boston, Buenos Aires czy Melbourne.

Ciekawym przykładem są miasta powstające jako realizacja decyzji politycznych w czasach współczesnych. Jedną z najbardziej spektakularnych było zarządzenie władz Brazylii z roku 1956 dotyczące przeniesienia stolicy z Rio de Janeiro. Nową stolicę – miasto Brasília – wzniesiono w ciągu zaledwie 4 lat. Wybudowano je w stylu modernistycznym, a plan miasta przywołuje w zamyśle architektów lecącego kondora. O tym, że o wyborze miejsca lokalizacji nowej stolicy w niewielkim stopniu decydowały czynniki przyrodnicze, świadczy konieczność wybudowania sztucznego zbiornika stanowiącego rezerwuar wody pitnej dla miasta. W 2015 roku decyzję o zmianie stolicy podjęły również władze Egiptu. Rozpoczęto budowę nowego miasta, do którego planowane jest wraz z końcem 2022 roku przeniesienie parlamentu, ministerstw i innych urzędów. Lokalizacja określana jest obecnie mianem Nowej Stolicy Administracyjnej, ale nieoficjalnie funkcjonuje pod nazwą Wedian.

Na powstawanie miast w przeszłości miały wpływ również czynniki związane ze sferą duchowości. W przypadku wszystkich wielkich religii antycznego i współczesnego świata można wskazać osady i miasta powstające w miejscach kultu lub zakładane przez klasztory czy grupy wyznaniowe. Przykładem może być położone w Hiszpanii Santiago de Compostela, francuskie Mont Saint‑Michel albo polski Sulejów.

RxUuyNjNHmgwU

Zdjęcie przedstawia pozostałości miasta Aquincum w Budapeszcie. Są to głównie fundamenty oraz kamienne pozostałości po ścianach budynków. Obok przebiega droga.

ROU7jFj6hrflU

Na fotografii widać miasto Santiago de Compostela. Na pierwszym planie są domy mieszkalne oraz wznoszące się nad nimi palmy. Na wzgórzu znajdującym się w tle widnieją zabudowania klasztorne oraz dwie wieże kościelne.

RkIaISUcjgj1a

Zdjęcie przedstawia opactwo w Sulejowie. Jest to niewielki kościół zbudowany z jasnego kamienia. Posiada on niewielkie okna. Na skrzyżowaniu naw widoczna jest niska wieża.

R1AHQeGbv9hJg

Na zdjęciu znajduje się miasto Melbourne ujęte ze znacznej odległości. Na pierwszym planie widoczny jest teren zielony z drzewami. Dalej, po drugiej stronie akwenu widać miasto. Składa się ono głównie z wysokich drapaczy chmur.

RPRNladjntEqC

Zdjęcie przedstawia stolicę Brazylii. Na zdjęciu w centralnej części jest zieleniec z niewielką ilości drzew. Ma on charakter ozdobny i poprzecinany jest ścieżkami. Po prawej i lewej stronie parku widać wieżowce mieszkalne.

Słownik