Rosnące napięcie angielsko‑francuskie i wybuch wojny

Po śmierci Filipa IV na tron francuski wstępowali kolejno trzej jego synowie: Ludwik X Kłótliwy i Filip V Wysoki, którzy nie doczekali się męskich potomków, oraz Karol IV, którego pogrobowy syn, ostatni męski przedstawiciel głównej linii Kapetyngów, zmarł w niemowlęctwie. Francuscy legiści, czyli znawcy prawa, odsunęli od dziedziczenia kobiety i za prawowitego króla uznali bratanka Filipa Pięknego, Filipa VI Walezjusza. Decyzja ta wynikała po części z niechęci najpotężniejszych możnowładców Francji do Plantagenetów. W ten sposób praw do tronu francuskiego został pozbawiony Edward III, wnuk Filipa Pięknego po kądzieli, od 1327 r. król Anglii.

Edward III początkowo zaakceptował decyzję Francuzów i złożył hołd lenny z Gujenny Filipowi VI, narastające napięcie w stosunkach angielsko‑francuskich skłoniło go jednak potem do zmiany zdania. Poparcie, jakiego Francja udzieliła Szkotom w ich zwycięskiej wojnie z Anglią o niepodległość, spowodowało wzrost niechęci Anglików do Francuzów. Rycerze angielscy liczyli też, że na wojnie z Francją się wzbogacą. W 1328 r. król francuski Filip VI opanował Flandrię. Edward III wprowadził wówczas embargo na towary flandryjskie, czyli zakaz handlowania nimi na należących doń ziemiach. W 1338 r. miasta flamandzkie z Gandawą na czele zbuntowały się przeciw Francji i wezwały na pomoc króla angielskiego. Dało to początek konfliktowi nazwanemu później wojną stuletnią.

R1XCisZFywAV71

Ilustracja przedstawia scenę złożenia hołdu lennego przez jednego króla drugiemu. Jeden z nich klęczy, drugi nachyla się nad nim i łapie jego ręce. Wokół zebrani są dworzanie.

W pierwszym starciu – bitwie morskiej pod Sluis w 1340 r. – flota angielska zniszczyła flotę francuską, dzięki czemu Anglicy zyskali możliwość swobodnego przerzucania sił na kontynent europejski. W 1346 r. Edward III wylądował z armią w Normandii i rozpoczął marsz w kierunku Flandrii, a 26 sierpnia pod Crécy Filip VI zaatakował jego wojska. O wyniku bitwy zadecydowali łucznicy angielscy (Anglicy zastosowali także artylerię). Rycerstwo francuskie zostało rozgromione. Na polu bitwy poległ sprzymierzony z Francją król czeski Jan Luksemburski. Anglicy zdobyli port w Calais. Dalsze działania wojenne przerwała jednak czarna śmierć – potworna epidemia dżumy, szalejąca na całym niemal kontynencie w latach 1347–1352.

Francuski władca trafia do niewoli

R10bmavRXNMts1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on rude dłuższe włosy oraz krótką brodę. Ubrany jest w strój zakonnika.

W 1350 r. zmarł Filip VI. Królem francuskim został jego syn, Jan II Dobry (w znaczeniu: dobry rycerz). Niedługo po objęciu przezeń tronu nastąpiło wznowienie działań wojennych. W 1356 r. syn Edwarda III, także Edward, książę Walii, zwany Czarnym Księciem, pokonał Francuzów w bitwie pod Poitiers. W bitwie tej Jan II Dobry dostał się do niewoli angielskiej. Rządy we Francji objął delfindelfindelfin Karol, syn Jana. Klęska króla wywołała ogromne kłopoty wewnętrzne Francji: opozycję mieszczan Paryża i możnowładców oraz żakieriężakieriażakierię, czyli powstanie chłopskie. Zanim Edward III zdecydował się wykorzystać zwycięstwo spod Poitiers, delfin przezwyciężył kłopoty wewnętrzne i powstrzymał następny atak Anglików.

W 1360 r. został zawarty pokój francusko‑angielski w Brétigny, na mocy którego Edward III otrzymał prawie całą Akwitanię jako niezależne od Francji władztwo. Francuzi mieli wykupić Jana II Dobrego z niewoli za 3 mln écus (złotych monet). Król francuski powrócił do swojego kraju, aby uzbierać uzgodnioną w Brétigny sumę. Wówczas też wydzielił Burgundię swojemu młodszemu synowi, Filipowi Śmiałemu. Nie mogąc zebrać należnego okupu, zgodnie z nakazem honoru rycerskiego Jan II Dobry dobrowolnie powrócił do niewoli angielskiej, gdzie w 1364 r. zmarł. Po jego śmierci dotychczasowy delfin Karol został królem Francji.

Plantageneci rywalizują w Anglii, Francja pogrąża się w wojnie domowej

RpRAXR5j6nBNf1

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego na zadaszonym drewnianym fotelu. Ma on przy sobie stolik, a na nim porozkładane książki. Na głowie ma królewską koronę, odziany w bogate szaty.

Karol V, zwany Mądrym, dużo lepiej radził sobie z odbudową zniszczonego wojną kraju niż rządzący w Akwitanii Czarny Książę. Niezadowoleni możni akwitańscy, z Janem, hrabią Armagnac, na czele, wzniecili bunt i wezwali na pomoc władcę Francji. W takich okolicznościach w 1365 r. doszło do wznowienia działań wojennych. Karol V, podobnie jak jego ojciec i dziadek, nie miał talentu wodza, powierzył więc dowodzenie armią konetablowikonetablkonetablowi Bertrandowi du Guesclin, który zaczął odnosić zwycięstwa nad Czarnym Księciem. W 1375 r. zawarto traktat pokojowy w Brugii, na mocy którego posiadłości angielskie we Francji zostały ograniczone do Gujenny i Calais. W latach 1376–1377 zmarli, przygnieceni porażką, Czarny Książę i jego ojciec, Edward III. W Anglii wybuchły walki wewnętrzne między różnymi liniami dynastii Plantagenetów.

W 1380 r. zmarł także Karol V Mądry, pozostawiając małoletniego syna, Karola VI. W tej sytuacji regencję objął brat zmarłego króla, książę burgundzki Filip Śmiały. Wykorzystywał on jednak swą władzę we Francji do realizacji własnych celów, udało mu się np. przyłączyć do Burgundii Flandrię. Gdy król dorósł, okazało się, że choroba psychiczna nie pozwala mu na samodzielne sprawowanie rządów. Krwawe walki o władzę we Francji rozpoczęły wówczas dwa stronnictwa: burgundczycy, którym przewodził Filip Śmiały, a po jego śmierci w 1404 r. jego syn, Jan bez Trwogi, oraz stronnictwo armaniaków, którego nazwa pochodzi od akwitańskich hrabiów z Armagnac. Francja pogrążyła się w chaosie wojny domowej.

Sytuację tę postanowił wykorzystać król angielski Henryk V, który w 1415 r. wznowił wojnę z Francją. Zanim zaatakował, zawarł on z Janem bez Trwogi układ, w którym książę burgundzki obiecał zachować neutralność wobec konfliktu. 25 października pod Azincourt, znów dzięki łucznikom, wojska angielskie rozgromiły Francuzów, po czym Henryk V przy pomocy Jana bez Trwogi zajął całą Normandię.

Tymczasem syn Karola VI Szalonego, delfin Karol, stanął na czele armaniaków, którym podstępnie udało się zamordować księcia Burgundii. Król Henryk kontynuował jednak ofensywę i wkrótce wojska angielskie zajęły Paryż. Armaniacy byli bezsilni wobec przewagi nieprzyjaciela. Henryk V wraz z nowym księciem burgundzkim Filipem Dobrym, synem Jana bez Trwogi, zmusił delfina Karola do podpisania w 1420 r. traktatu w Troyes. Na jego mocy król angielski stał się regentem Francji, a delfin stracił prawa do francuskiej korony. Traktat z Troyes został potwierdzony przez Stany Generalne. Delfin i armaniacy musieli się wycofać ze swymi siłami za Loarę.

Joanna d’Arc przybywa na ratunek

Po tym, jak Henryk V zmarł 31 sierpnia 1422 r., Anglicy i burgundczycy ogłosili królem Francji jego rocznego zaledwie syna Henryka VI. Dziewięć lat później na dworze delfina Karola pojawiła się prosta wiejska dziewczyna, Joanna d’Arc, która oświadczyła, że Bóg ją posłał, by pomogła następcy tronu wyzwolić Francję. Wkrótce na czele wojsk wiernych Walezjuszowi przyniosła ona odsiecz Orleanowi oblężonemu przez Anglików. Delfin za namową Joanny zdobył Reims i koronował się w tamtejszej katedrze w 1429 r. jako król Karol VII. Wystąpienie Joanny d’Arc doprowadziło także do wybuchu wielkiego powstania ludowego przeciw Anglikom i burgundczykom.

R1VBuRTGb9Dng

Ilustracja przedstawia zaślubiny królewskie. Widoczna jest księżniczka oraz król zawierający sakrament oraz biskup udzielający ślubu. Wokół znajdują się dworzanie. Scena dzieje się w kościele.

Ry6woyIMkkSwA

Ilustracja przedstawia kobietę ubraną w zbroję rycerską. Trzyma ona miecz oraz flagę z napisami oraz narysowanymi na niej wizerunkami świętych i aniołów.

Tymczasem już w następnym roku, podczas walk o Paryż, Joanna d’Arc została pojmana przez burgundczyków i Anglików. Trybunał duchownych służących Henrykowi VI uznał ją za czarownicę i rozkazał spalić na stosie. Jej śmierć pogłębiła nienawiść Francuzów do najeźdźców i przesądziła o ostatecznym rozstrzygnięciu wojny. Pięć lat później Karol VII zawarł w Arras pokój z księciem Filipem Dobrym, który w zamian za uznanie króla Francji uzyskał pełną suwerenność w swoim burgundzko‑flamandzkim państwie. Jedynym wrogiem francuskiego władcy pozostali zatem Anglicy. Jeszcze w tym samym 1435 r. Karol VII zdobył Paryż, w 1450 r. opanował on Normandię, a trzy lata później Gujennę i właśnie tę datę – 1453 r. – uznaje się za koniec wojny stuletniej. Jedyną angielską posiadłością na kontynencie pozostał port Calais.

Anglia po wojnie stuletniej

Klęska w wojnie stuletniej z Francją spowodowała wśród możnych i rycerstwa angielskiego niezadowolenie i frustrację. Król Henryk VI okazał się szaleńcem i trzeba było ustanowić rządy opiekuńcze. Podczas regencji intrygi bocznej linii Plantagenetów, rodu Yorków, przeciw głównej linii, Lancasterom, doprowadziły do wybuchu wojny domowej o tron angielski, nazwanej wojną dwóch róż, gdyż biała róża znajdowała się w herbie Yorków, a czerwona – Lancasterów. Wojna ta miała niebywale okrutny przebieg, obie strony brutalnie traktowały przeciwników, mordując pojmanych jeńców i uwięzionych stronników konkurencyjnego rodu. W okresie wojny dwóch róż następowały częste i gwałtowne zmiany na tronie angielskim. W latach 1483–1485 okrutne i bezwzględne panowanie Ryszarda III Yorka ostatecznie zniechęciło społeczeństwo angielskie do wojny. W 1485 r. pod Bosworth przywódca stronnictwa Lancasterów, Henryk Tudor, pokonał króla Ryszarda III, który zginął na polu bitwy. Zwycięzca ożenił się z dziedziczką Yorków i jako Henryk VII zasiadł na tronie angielskim, kończąc wojnę dwóch róż i tym samym zapewniając Anglii z dawna upragniony spokój.

Słownik

Słowa kluczowe

wojna stuletnia, Joanna d’Arc, bitwa pod Poitiers, bitwa pod Azincourt, Europa późnego średniowiecza, Plantageneci

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

C. Allmand, Wojna stuletnia. Konflikt i społeczeństwo, tłum. T. Tesznar, Kraków 2012.