Józef Tischner (1931–2000)

Inspiracje

Swoją refleksję Józef Tischner nazywał „filozofią bez etykiety „ albo „filozofowaniem poszukującym „. Nie lubił, gdy przyporządkowywano go do jakiejś tradycji. Warto jednak wskazać najważniejsze inspiracje Tischnera, a było ich sporo. Punktem wyjścia były dla niego fenomenologiafenomenologiafenomenologia i hermeneutykahermeneutykahermeneutyka. Ta pierwsza dostarczyła mu narzędzi badania świata wartości, druga stanowiła fundament jego słynnej formuły „myślenie według wartości” − doświadczenie wartości wymaga stałej hermeneutycznej egzegezyegzegezaegzegezy. Na myśl Tischnera z pewnością wpłynęli:

• Emmanuel Lévinas − oparcie filozofii nie na ontologii, lecz na etyce;

• Søren Kierkegaard − doświadczenie Boga jako przeżycie dramatyczne;

• filozofia dialogu − wartości ujawniają się dopiero w relacji z innym człowiekiem i Bogiem;

• Gabriel Marcel i personalizm − dynamiczna koncepcja człowieka (człowiek jako istota stająca się) oraz przekonanie o ostatecznej niezgłębialności istoty człowieka;

• Antoni Kępiński − lęk jako doświadczenie zaciemniające widzenie wartości.

Twórczość ks. Józefa Tischnera jest trudną i dynamiczną syntezą tych różnorodnych inspiracji.

Myśl Józefa Tischnera

Następnym wyzwaniem Tischnera był nękający człowieka problem zła. Z jednej strony, owo zło przychodzi z zewnątrz w postaci tego, co czynią nam inni ludzie, z drugiej – przychodzi od wewnątrz w postaci kryzysu sumienia i nadziei. I te obszary badał Tischner, koncentrując się na teorii dobra (agatologii), teorii wartości (aksjologiiaksjologiaaksjologii) i filozofii dramatu. Co sprawia, że jako cywilizacja okazaliśmy się za słabi w konfrontacji ze złem?

Sarmaci i homo sovieticus

Jednym z podstawowych dogmatów myśli Tischnera jest wolność człowieka. Człowiek jest istotą zdolną do wolności i z tego doświadczenia wolności wszystko następnie wynika. Wiele jest jednak doświadczeń, które tę wolność w samym człowieku ograniczają, a nawet zamykają. Z tej perspektywy Tischner badał losy Polski; w tym też kontekście mówił o sarmatyzmie i typie homo sovieticus.

Sarmatyzm jest rodzajem temperamentu zagłuszającego nasz rozum i w efekcie naszą wolność.

Kategorię temperamentu sarmackiego Tischner rozwinął na bazie analiz prof. Eugeniusza Brzezickiego, który scharakteryzował osobowość skirtotymiczną, w której dostrzegł charakterystyczne cechy Polaków. Osobowość ta cechuje się z jednej strony porywczością, brawurą, samowolą, lekkomyślnością, zmiennością nastrojów, tzw. słomianym zapałem, z drugiej strony – błyskotliwością, inteligencją, a w sytuacjach krytycznych wytrwałością i hartem ducha. Wszystko to sprawia, że Sarmata z natury ma skłonność do ucieczki od rzeczywistości i braku pokory. Są to tymczasem dwie największe przeszkody rozumu i wolności. Doznają zaś one osobliwego wzmocnienia w typie homo sovieticus. W reakcji na fakt, że w roku 1990 Tadeusz Mazowiecki przegrał w pierwszej turze wyborów prezydenckich z populistą Stanisławem Tymińskim, tak ten typ opisuje Tischner:

Tymczasem Tischner wzywał do samodzielności w myśleniu, zaangażowania i odpowiedzialności − bez tego nie ma prawdziwej wolności.

Słownik