Dyplomatyczne przetasowania

Rb3o7okkq1VXu1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową gazety Ilustrowany Kuryer Codzienny. Gazeta wydawana w języku polskim.

Konferencja monachijska wbrew oczekiwaniom nie uspokoiła sytuacji w Europie, a ekspansjonistyczne apetyty III RzeszyIII RzeszaIII Rzeszy nie ograniczały się do terytoriów Czechosłowacji. Już na przełomie 1938 i 1939 r. w orbicie jej zainteresowań znalazła się Polska, którą Hitler usilnie starał się wprowadzić w system państw satelickich III Rzeszy. W ramach tzw. całościowego uregulowania stosunków polsko‑niemieckich strona niemiecka (w zamian za przedłużenie paktu z 1934 r. na kolejne 10 lat) zażądała zgody Polski na wcielenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy. Domagała się również przeprowadzenia przez województwo pomorskie eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej prowadzącej z Niemiec do Prus Wschodnich. Oprócz tego zaoferowała Polsce przystąpienie do paktu antykominternowskiegopakt antykominternowskipaktu antykominternowskiego. Propozycje te po raz pierwszy zostały przedstawione polskiemu ambasadorowi Józefowi Lipskiemu przez ministra Joachima von Ribbentropa w październiku 1938 r., a następnie przedłożone przez Hitlera ministrowi Józefowi Beckowi podczas jego wizyty w Niemczech w dniach 5–6 stycznia 1939 r. W drugiej połowie marca 1939 r. po ostatecznym rozbiorze Czechosłowacji żądania niemieckie stawały się coraz bardziej natarczywe i agresywne. W tej sytuacji dla Polski coraz ważniejsze stawały się relacje z dotychczasowymi sojusznikami oraz najbliższymi sąsiadami.

Stosunki polsko‑francuskie uległy nieznacznemu zacieśnieniu w 1936 r. Na zmianę w polityce francuskiej wpłynęło wypowiedzenie przez III Rzeszę układów lokarneńskichTraktaty lokarneńskieukładów lokarneńskich oraz remilitaryzacjaremilitaryzacjaremilitaryzacja przez nią Nadrenii. Zbliżenie polsko‑francuskie zaowocowało przyznaniem przez Francję pożyczki Polsce na modernizację i dozbrojenie armii. Polska do września 1939 r. wykorzystała zaledwie połowę z przyznanych 2,6 mln franków.

Wiosną 1938 r. Polska zdołała uregulować stosunki dyplomatyczne z Litwą (wrogie od czasu zajęcia przez Polskę Litwy Środkowej w 1920 r.), choć dokonała tego w sposób, który raczej nie zapowiadał faktycznej normalizacji. Strona polska, wykorzystując jeden z incydentów granicznych, w wyniku którego zginął żołnierz polski, wystosowała 17 marca 1938 r. ultimatum do rządu litewskiego z żądaniem natychmiastowego nawiązania stosunków dyplomatycznych. Litwa ugięła się i wkrótce kontakty między obu sąsiadami rzeczywiście się poprawiły.

Daleko bardziej brzemienna w skutki była postawa Polski wobec problemów Czechosłowacji. Rząd polski nie przyjął propozycji zacieśnienia wzajemnych stosunków, na których chłodny charakter wpływ miało zajęcie przez Czechów Zaolzia w 1920 r. Nie chciał się bowiem angażować w konflikcie czechosłowacko‑niemieckim o SudetenlandSudetenlandSudetenland po stronie państwa skazanego, w mniemaniu polskich dyplomatów, na przegraną. Postanowił natomiast skorzystać z dramatycznego położenia południowego sąsiada, spowodowanego postanowieniami konferencji monachijskiej, i wystosował ultimatum z żądaniem zwrotu Zaolzia. Rząd czechosłowacki przyjął je i 2 października 1938 r. wojska polskie zajęły sporne terytorium. Działania polskie nie były konsultowane z III Rzeszą, ale moment i sposób ich przeprowadzenia stworzyły w Europie wrażenie bliskiej współpracy polsko‑niemieckiej.

Na drodze ku wojnie

Rr1D7J6o3FmQo1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę stojącego przy mównicy. Mężczyzna jest w garniturze, łysawy, w średnim wieku.

Wiosną 1939 r. okazało się, że zapewnienia Hitlera o zaspokojeniu przez AnschlussAnschlussAnschluss Austrii i aneksjęaneksjaaneksję Sudetenlandu niemieckich roszczeń terytorialnych są całkowicie bezwartościowe. W marcu Niemcy zaanektowali Czechy i przekształcili je w Protektorat Czech i MorawProtektorat Czech i MorawProtektorat Czech i Moraw, a nad Słowacją, która oderwała się od Czecho‑Słowacji i 14 marca 1939 r. pod rządami księdza Josipa Tiso przekształciła w Republikę Słowacji, zdobyli całkowitą kontrolę. W strefie wpływów niemieckich znalazła się również Rumunia, zmuszona do zawarcia porozumienia uzależniającego ją od III Rzeszy.

Dla państw zachodnich stało się jasne, że Niemcy dążą do zdobycia dominującej pozycji w Europie i należy się spodziewać z ich strony kolejnych aktów agresji. Zmusiło je to do działania. Ostatniego dnia marca 1939 r. angielski premier Neville Chamberlain ogłosił deklarację gotowości udzielenia Polsce pomocy na wypadek agresji ze strony niemieckiej. Miała ona wzmocnić opór Polski wobec żądań niemieckich i nie dopuścić do jej wciągnięcia w niemiecką strefę wpływów. Kilka dni później (6 kwietnia 1939 r.) Polska i Wielka Brytania udzieliły sobie wzajemnych gwarancji, a Francja przypomniała o polsko‑francuskim układzie z 1921 r.

Działania polskiej i brytyjskiej dyplomacji Hitler uznał za przejaw wrogości wobec III Rzeszy i 28 kwietnia 1939 r. wypowiedział pakt o nieagresji z 1934 roku. Odpowiedzią ministra Józefa Becka było jego przemówienie wygłoszone 5 maja 1939 r., w którym po raz kolejny odrzucił żądania niemieckie wobec Polski i zapewnił, że Polska nie da się oderwać od Bałtyku.

Wybuch wojny stawał się coraz bardziej realny. W tej sytuacji Francja i Wielka Brytania przyznały Polsce pożyczki na dozbrojenie, których jednak Polska nie zdołała wykorzystać przed wybuchem wojny. Rozmowy na temat form pomocy zbrojnej na wypadek agresji niemieckiej przebiegały opieszale i były mało konkretne. 19 maja Francja zobowiązała się do udzielenia Polsce pomocy lotniczej natychmiast po rozpoczęciu ataku niemieckiego i do przeprowadzenia ofensywy wszystkimi siłami w szesnastym dniu wojny.

ZSRS wspiera III Rzeszę

W kwietniu 1939 r. mocarstwa Zachodnie podjęły próbę pozyskania Związku Sowieckiego przeciwko III Rzeszy. Rozmowy rozbiły się jednak o żądanie Stalina, który chciał uzyskać zgodę na wkroczenie Armii Czerwonej na teren państw sąsiednich, objętych gwarancjami pomocy, w momencie wybranym przez ZSRS. Polska odrzuciła stanowczo taką możliwość w obawie, że Armia Czerwona zajętego przez siebie terytorium już nie opuści. W tej sytuacji Stalin zdecydował się na zawarcie paktu o nieagresji z Niemcami – umowy, która w świetle utworzonego wcześniej z inicjatywy III Rzeszy paktu antykominternowskiego wydawała się czymś nieprawdopodobnym.

Niemiecko‑sowiecki pakt o nieagresji został podpisany 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie przez ministrów zagranicznych obu państw: Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa. Kluczowe znaczenie miał dołączony do niego tajny protokół, ustalający strefy wpływów obu państw w Europie. W strefie sowieckiej znalazły się Estonia, Łotwa i rumuńska Besarabia oraz wschodnia część Polski, a w strefie niemieckiej Litwa oraz zachodnia część Polski. Sowiecko‑niemiecka linia demarkacyjna na terytorium Polski miała przebiegać wzdłuż linii Pisy, Narwi, Wisły i Sanu.

Pakt Ribbentrop–Mołotow otwierał Hitlerowi drogę do agresji na Polskę. Nie tylko odsuwał groźbę interwencji sowieckiej, ale również zapewniał pomoc Armii Czerwonej w pokonaniu Polski. Dawało to Hitlerowi nadzieję na rozstrzygnięcie wojny z Polską, zanim z pomocą pośpieszą państwa Zachodnie, z którymi po zakończonej walce spodziewał się dojść do porozumienia. Datę ataku na Polskę wyznaczył na 26 sierpnia 1939 roku.

Rh0xGRNyeELSc

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn pozujących do zdjęcia. Trzej mężczyźni ubrani są w garnitury, jeden w mundurze. Stoją przy stole, na blacie stoją pióra, pieczęcie, dokumenty.

Pierwotny termin ataku musiał jednak ulec zmianie. Hitlera zaskoczyła bowiem informacja o podpisaniu 25 sierpnia polsko‑brytyjskiego układu sojuszniczego, w którym Wielka Brytania zobowiązała się na wypadek agresji niemieckiej do udzielenia Polsce wszelkiej pomocy. Hitlera zawiódł również Benito Mussolini, który oświadczył, że Włochy nie są gotowe do wojny i będą mogły do niej przystąpić dopiero w 1942 r. Opóźniło to niemiecki atak, choć tylko o kilka dni. Niemcy wykorzystali je do działań dyplomatycznych, pozorujących dążenie do pokojowego rozwiązania konfliktu, a faktycznie zmierzających do przerzucenia winy za wybuch wojny na Polskę i państwa Zachodnie. Ostateczny termin ataku został wyznaczony na 1 września 1939 r.

R1ASv7m2ovoQo

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn pozujących do zdjęcia. Mężczyzna po lewej postawny, siwy, ubrany w mundur. Po prawej szpakowaty mężczyzna z zakolami, w garniturze, z białą koszulą i krawatem.

Niemieckie przygotowania wojenne

Hitler już w końcu marca 1939 r. nakazał dowództwu Wehrmachtu przygotowanie planu wojny przeciwko Polsce. Nadano mu kryptonim Fall Weiss (Plan Biały). Dowództwo niemieckie opracowało go w kwietniu, a w następnych miesiącach jedynie doskonaliło.

Cele działań przeciwko Polsce Hitler przedstawił 22 sierpnia 1939 r., podczas przemówienia do wyższych dowódców sił zbrojnych:

Dowództwo niemieckie zakładało, że działania wojenne będą toczyły się wyłącznie przeciwko Polsce – bez udziału Francji i Wielkiej Brytanii. Celem całej operacji miało być zniszczenie polskich sił zbrojnych przez skoncentrowany atak ze Śląska oraz Pomorza Zachodniego i Prus Wschodnich, którego kleszcze miały zamknąć się przed linią Wisły. Z wojskami lądowymi miało współdziałać lotnictwo, którego zadaniem było niszczenie lotnisk oraz atakowanie kolumn marszowych, linii kolejowych i punktów koncentracji oddziałów polskich. Głównym zadaniem niemieckiej floty była blokada Gdyni i Zatoki Gdańskiej oraz zabezpieczenie połączeń morskich z Prusami Wschodnimi.

W 1939 r. III Rzesza była potęgą militarną. Niemcy w okresie rządów Hitlera wydały na zbrojenia 90 mld marek (równowartość 200 mld zł), a Polska w latach 1933–1939 mogła wydać zaledwie 6,5 mld zł. Ponadto III Rzesza wyposażała swoje siły zbrojne w najnowocześniejszy sprzęt. Niemiecki potencjał militarny został również wydatnie zwiększony dzięki zagarnięciu sprzętu, który był na wyposażeniu armii czechosłowackiej, oraz przejęciu czeskiego przemysłu zbrojeniowego. Dzięki temu do wojny z Polską Niemcy zmobilizowali 1,8 mln żołnierzy, których wspierało 11 tys. dział, 2,8 tys. czołgów i 2600 samolotów bojowych.

Polski potencjał militarny i plan obrony

Polskie przygotowania do wojny były bardzo opóźnione. W poprzednich latach uwaga polskich sztabowców koncentrowała się na planach wojny z Sowietami. Prace nad planem ewentualnej wojny z Niemcami były więc daleko słabiej zaawansowane, a i te zakładały koncentrację działań wojennych na granicy północnej i zachodniej. Rozpad Czechosłowacji – wcielenie Czech do Niemiec, uzależnienie Słowacji i wciągnięcie jej przez III Rzeszę do własnych celów strategicznych – zdezaktualizowało i te wstępne przygotowania.

Nowy, przygotowywany od marca 1939 r. plan musiał uwzględniać wydłużoną granicę z Niemcami na południu. Dowództwo polskie stanęło przed wyborem strategii obronnej. Z wojskowego punktu widzenia najdogodniejszym rozwiązaniem byłoby opuszczenie zachodnich obszarów kraju i przyjęcie uderzenia na głównej linii obrony w głębi kraju. Pozwoliłoby to na skrócenie linii frontu i lepsze wykorzystanie posiadanych środków. Istniało jednak ryzyko, że Niemcy po zajęciu terenów opuszczonych przez wojsko zaproponują rokowania pokojowe, do udziału w których Polska zostanie przymuszona, podobnie jak wcześniej Czechosłowacja. Względy polityczne zdecydowały więc o rozmieszczeniu armii polskich wzdłuż całej granicy z Niemcami i przyjęciu bitwy granicznej. Podstawową wadą tego planu było nadmierne rozciągnięcie sił – niewystarczających do obrony wydłużonej granicy z Niemcami.

Stan wyposażenia Niemiec i Rosji z jednej strony, a Polski i jej sojuszników z drugiej przedstawiał się następująco:

Indeks dolny Porównaj poziom zmotoryzowania i uzbrojenia polskiej dywizji piechoty z niemiecką i sowiecką.
Za: 139. Jak rozpętała się II wojna światowa, „Pomocnik Historyczny POLITYKI”, wydanie specjalne 3/2009, s. 112. Indeks dolny koniec_{Porównaj poziom zmotoryzowania i uzbrojenia polskiej dywizji piechoty z niemiecką i sowiecką.
Za: 139. Jak rozpętała się II wojna światowa, „Pomocnik Historyczny POLITYKI”, wydanie specjalne 3/2009, s. 112.}

Armia polska ustępowała niemieckiej pod względem liczebności oraz wyposażenia. Do walki z Niemcami zmobilizowano 1,2 mln żołnierzy, wyposażonych w 2 tys. dział i zaledwie 600 czołgów oraz 400 samolotów. Na możliwości militarne Polski wpływała przede wszystkim jej słabość gospodarcza – uzbrojenie polskiej armii było w dużej mierze przestarzałe. Wprawdzie w 1936 r. zaczęto wdrażać plan modernizacji sił zbrojnych, który miał być finansowany z utworzonego w tym celu Funduszu Obrony Narodowej, ale do wybuchu wojny zrealizowano go zaledwie w 50 proc. W momencie wybuchu wojny brakowało więc nie tylko nowoczesnych samolotów i czołgów oraz artylerii, ale nawet zwykłych karabinów.

RwN1Jo8LwOYYu

Ilustracja przedstawia plakat reklamujący widowisko sportowe. Na górze informacja gdzie, kiedy i o której godzinie zaczyna się pokaz. Pod spodem informacja, że pokaz jest na fundusz obrony narodowej. Na końcu szczegóły pojedynków sportowych w konkursie dźwigania ciężarów.

Słownik

Słowa kluczowe

pakt Ribbentrop–Mołotow, Józef Beck, żądania niemieckie wobec Polski, sojusz polsko‑brytyjski

Bibliografia

H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kraków 2001.

J. Buszko, Historia Polski 1864–1948, Warszawa 1984.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

J. Prokopczuk, Historia powszechna 1871–1939, Warszawa 1984.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Wielka Historia Świata, t. 11, Wielkie wojny XX wieku (1914–1945), pod red. nauk. M. Zgórniaka, Warszawa 2006.

A.M. Cienciała, Polityka mocarstw zachodnich wobec polski w okresie międzywojennym, „Mówią Wieki” 4 i 5/1973.

E. Duraczyński, Przed wybuchem wojny, „Mówią Wieki” 9/1989.

M. Kornat, Józef Beck i polska polityka zagraniczna, „Mówią Wieki” 9/2016.

R. Misiak, Pomorze Gdańskie i Wolne Miasto Gdańsk w stosunkach polsko‑niemieckich w latach 1919–1939, „Mówią Wieki” 1992 (numer specjalny).

R. Wapiński, Zagrożenie wojną a zachowania społeczeństwa polskiego wiosną i latem 1939 roku, „Mówią Wieki” 4 i 5/1990.

P.P. Wieczorkiewicz, Polityka Józefa Becka, „Mówią Wieki” 4/1982.