Federacja czy inkorporacja?

Granica zachodnia i południowa odrodzonej Polski zostały ukształtowane w wyniku decyzji podjętych przez forum międzynarodowe podczas paryskiej konferencjikonferencja paryskaparyskiej konferencji pokojowej. Inaczej wyglądała sprawa granicy wschodniej Rzeczypospolitej. Jej ostateczne ukształtowanie zależało od lokalnych rozstrzygnięć i inicjatyw narodów wchodzących przed rozbiorami w skład państwa polsko‑litewskiego, a teraz walczących o własną państwowość. Wśród polskich elit politycznych ukształtowały się dwie koncepcje dotyczące przebiegu granicy wschodniej: federacyjnakoncepcja federacyjnafederacyjna i inkorporacyjnakoncepcja inkorporacyjnainkorporacyjna. Twórcą pierwszej z nich był czołowy działacz endecji Roman Dmowski. Według jego założeń w granicach Polski miały znaleźć się tereny, na których dominowali pod względem liczebnym, ekonomicznym i kulturowym Polacy, natomiast inne mniejszości narodowe miały zostać poddane polityce asymilacji. W praktyce oznaczało to, że w skład odrodzonej Rzeczypospolitej miały wejść: Galicja wraz z Lwowem oraz Litwa i zachodnia Białoruś. Koncepcja inkorporacyjna nie liczyła się z aspiracjami narodowymi Litwinów, Białorusinów oraz Ukraińców i ich dążeniami do stworzenia własnych państw.

RdaXzgdrz9xWh

Zdjęcie przedstawia mężczyzn. Są oni ubrani w płaszcze od munduru z guzikami. Na głowach maja czapki. Stoją w półokręgu. Nie uśmiechają się. W tle są ściany budynków.

Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego zakładała natomiast utworzenie niepodległych państw przy granicy z Polską: Litwy, Ukrainy i Białorusi. Miałyby one dobrowolnie związać się z Polską na zasadzie federacji. W ten sposób w zamyśle naczelnika powstałby twór państwowy swoją strukturą zbliżony do dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i stanowiący bufor odgradzający Polskę od Rosji.

Orlęta w walce o Lwów

R1GxLbVkdXe0e1

Ilustracja przedstawia młodych obrońców Lwowa. Mają czapki oraz ciemne płaszcze. Znajdują się z prawej strony i trzymają karabiny. Chowają się za pniami drzew lub za nagrobkiem z krzyżem. Wokół jest śnieg oraz drzewa nim przykryte.

Kształtowanie się granicy wschodniej rozpoczęło się od konfliktu z Ukraińcami. Odradzająca się Rzeczypospolita zgodnie z deklarowaną zasadą powrotu do granic w 1772 r. dążyła do przejęcia Galicji WschodniejGalicja WschodniaGalicji Wschodniej i części Wołynia. Pretensje do tego terytorium żywili również Ukraińcy. W warunkach chaosu panującego w rewolucyjnej Rosji oraz w całej Europie w ostatnim roku wojny na sile nabrały ruchy niepodległościowe Ukraińców i dążenia do utworzenia własnego państwa. W styczniu 1918 r. ogłosili oni powstanie Ukraińskiej Republiki LudowejUkraińska Republika Ludowa (URL)Ukraińskiej Republiki Ludowej. W lutym tego samego roku jej przedstawiciele podpisali z Niemcami i Austro‑Węgrami traktat brzeskitraktat brzeskitraktat brzeski, na mocy którego Ukraińcom została przekazana znaczna część Królestwa Polskiego (część Podlasia, Lubelszczyzny, Chełmszczyzny wraz z Przemyślem i Lwowem). Ostatecznie wobec dużego oporu ludności polskiej władze okupacyjne wycofały się z tych postanowień. Niemniej ważną ich konsekwencją było przegrupowanie oddziałów ukraińskich i polskich. Te pierwsze zostały przesunięte na tereny, które na mocy traktatu brzeskiego miały zostać odłączone od Królestwa Polskiego, a te drugie wysłano na inne fronty, m.in. włoski. Miało to duże znaczenie dla późniejszych walk polsko‑ukraińskich.

Ra72mFcHu4MEc

Zdjęcie przedstawia podpisanie traktatu. Wokół prostokątnego stołu siedzą mężczyźni ubrani w marynarki i muchy lub w wojskowe mundury. Za nimi stoją kolejni mężczyźni. Na stole leżą rozłożone papiery. W tle są ściany pomieszczenia.

R1HayKABhGQ5j

Zdjęcie przedstawia trzech mężczyzn. Wszyscy mają płaskie wysokie czapki oraz wąsy. Ubrani są w  mundury. Mężczyzna stojący w środku ma długi płaszcz a stojący po bokach krótsze mundury.

R11qc8bGkfC801

Zdjęcie przedstawia Jewhena Petruszewycza. Ma on gęste, ciemne i krótkie włosy oraz wąsy. Jest ubrany w ciemną marynarkę, w białą koszulę z wysokim kołnierzykiem oraz w ciemny krawat.

Pierwszy etap konfliktu zdominowały walki zbrojne o Lwów. Miasto to było mocno podzielone pod względem narodowościowym i mniej więcej po połowie zamieszkałe przez Polaków i ludność ruską. Obie strony rościły sobie do niego pretensje. We Lwowie ukonstytuowała się Ukraińska Rada Narodowa, która w listopadzie 1918 r. ogłosiła utworzenie na terenie Galicji Wschodniej (z granicą zachodnią przebiegającą na rzece San) Zachodnioukraińskiej Republiki LudowejZachodnioukraińska Republika LudowaZachodnioukraińskiej Republiki Ludowej.

W walkach o Lwów, podobnie jak toczonych mniej więcej w tym samym czasie walkach o Przemyśl, wobec braku regularnej armii brały udział ochotnicze jednostki wojskowe, do których wcielono głównie młodzież i studentów.

Jeden z historyków w ten sposób motywował zaangażowanie Polaków w walki o Lwów:

Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego autor twierdzi, że Lwów był bliższy Polakom niż Toruń czy Poznań. Podaj dwa argumenty. Wskaż argumenty, które podaje autor na potwierdzenie tezy, że walki mające miejsce we Lwowie w 1918 r. miały charakter „obrony”. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, dlaczego autor twierdzi, że Lwów był bliższy Polakom niż Toruń czy Poznań. Podaj dwa argumenty. Wskaż argumenty, które podaje autor na potwierdzenie tezy, że walki mające miejsce we Lwowie w 1918 r. miały charakter „obrony”.}

R9xTL458HYDJS

Zdjęcie przedstawia ulice Lwowa. Na środku znajduje się droga. Przy krawężnikach leżą padnięte konie oraz gruz. Po chodnikach idą ludzie. Za chodnikami są wysokie kamienice.

Rnw7ISCZaWcnY

Zdjęcie przedstawia marsz kobiet przez miasto. Są one ubrane w spódnice oraz mundury. Na plecach niosą karabiny. Idą środkiem ulicy. Po chodniku idą ludzie. Za nimi są kamienice. W tle są drzewa.

R158vFphkQWHE

Zdjęcie przedstawia Lwów. Na placu znajdują się ludzie ubrani na czarno. Patrzą się na zniszczony w czasie walk budynek. Odpadł z niego tynk oraz okna. Budynki obok są nienaruszone.

R1JrbT4bcy8ES

Zdjęcie przedstawia pogrzeb poległych. Na pierwszym planie leżą drewniane trumny z położonymi kwiatami na ich wierzchu. Przy nich stoi ksiądz. Dalej stoi grupa ludzi w mundurach i czapkach. W tle są nagrobki na cmentarzu oraz drzewa.

RVWYPScZMfKwW

Zdjęcie przedstawia oddziały Wojska Polskiego. Zgromadzone są one na ulicy oraz na chodniku. Wokół są bogato zdobione kamienice. Na balkonie jednej z nich również znajdują się ludzie.

Walk ciąg dalszy

RErCsWJgeIGaG1

Mapa przedstawia konflikt zbrojny polsko ukraiński od 1918 do 1919 roku. Kierunki działań wojennych szły od Ustrzyk Dolnych w RP do Drohobycza w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej. Z Rawy Ruskiej w RP do Żółkiewa w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej. Z Bełza w RP do Kamionki Strumiłowej w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej. Z Lwowa w RP do Złoczowa w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej 28 czerwca 1919 roku. Linia frontu w styczniu 1919 przebiegała między Ustrzykami Dolnymi, Przemyślem, Gródkiem Jagiellońskim, Lwowem, Mościskami, Rawą Ruską, Bełzem. Linia frontu 28 czerwca 1919 roku przebiegała między Haliczem, Rohatynem, Beresteczkiem. Ważniejsze starcia miały miejsce w Czortkowie, Lwowie, Brodach, Lubaczowie, Rawie Ruskiej. Zniszczenie torów przez wojska ukraińskie miało miejsce w okolicy Sądowej Wiszniej. Miejsca polskich zrywów zbrojnych to Mikulińce i Borysław. Obszar uwolniony przez wojska rumuńskie to Pokucie obejmujące miasta Tłumacz, Nadwórna, Śniatyn, Kołomyja, Kosów i Żabie.

Lwów pozostał w rękach polskich, ale  konflikt był daleki od rozstrzygnięcia. Działania zbrojne wznowiono pod koniec 1918 r.  i na początku roku następnego, nie przyniosły one jednak zakończenia konfliktu. W styczniu 1919 r. Zachodnioukraińska Republika Ludowa połączyła się z Ukraińską Republiką Ludową, natomiast ludność polska zamieszkująca na terenach pod kontrolą władz ukraińskich została poddana eksterminacji. Nakładano na Polaków wysokie kontrybucje, dochodziło do rozstrzeliwania Polaków, palono polskie wsie i mordowano duchownych. Ukraińcy stworzyli także specjalną sieć obozów internowania, gdzie przetrzymywano tysiące osób narodowości polskiej. 

R1c81ubSkT0F8

Mapa przedstawia Galicję Wschodnią. Propozycja ukraińska do Polski wcielała miasta Jarosław, Rzeszów, Krosno i Duklę a do Ukrainy Lwów, Drohobycz, Borysław, Stryj, Tarnopol, Halicz, Kałusz, Stanisławów i Kołomyja. Granicą miała być rzeka San. Propozycja polska do Polski wcielała miasta Rzeszów, Jarosław, Krosno, Duklę, Lwów, Drohobycz, Borysław, Stryj a do Ukrainy miasta Tarnopol, Halicz, Kałusz, Stanisławów i Kołomyja. Linia Barthelemy do Polski wcielała miasta Rzeszów, Jarosław, Krosno, Dukla, Lwów, Drohobycz i Borysław a do Ukrainy miasta Tarnopol, Halicz, Stryj, Kałusz, Stanisławów i Kołomyja.

RvQxxhu7Rg3Fx

Zdjęcie przedstawia pociąg. Z jego okien dwóch mężczyzn w mundurach trzyma prawą dłoń na rąbku czapki. Podobny gest wykonują mężczyźni stojący przed pociągiem. Również mają na sobie mundury. Na ścianie pociągu jest napis PKP.

Przełom nastąpił w maju, gdy pod dowództwem gen. Józefa Hallera ruszyła generalna polska ofensywa w Galicji i na Wołyniu. Ukraińcy zostali zepchnięci na wschód i we wrześniu 1919 r. wyrazili zgodę na podpisanie zawieszenia broni. Ostateczny koniec konfliktu przyniosło dopiero zagrożenie bolszewickie. Podpisany po zakończeniu wojny polsko‑bolszewickiej traktat ryskitraktat ryskitraktat ryski w marcu 1921 r. ustanawiał granicę na Zbruczu, oddając  w polskie ręce Galicję Wschodnią oraz Wołyń. W 1923 r. Rada Ambasadorów państw ententyententaententy uznała przynależność Galicji Wschodniej do Polski. Poza granicami polskimi pozostało ok. 600‑700 tys. Polaków (m.in. w rejonie tzw. Marchlewszczyzny). Pod koniec lat 30. władza sowiecka rozpoczęła realizację tzw. Akcji PolskiejAkcja PolskaAkcji Polskiej, w ramach której wielu spośród pozostawionych poza granicami kraju Polaków zostało przesiedlonych do Kazachstanu lub poddanych eksterminacji.

R1AF0tzgAlnVg

Mapa przedstawia Galicję Wschodnią. Ziemie polskie obejmowały wtedy wschodnią i środkową część obecnej Polski oraz Gdańsk. Tereny utracone po 1945 roku to tereny znajdujące się za całą wschodnią granicą współczesnej Polski. Tereny uzyskane po 1945 roku to Warmia i Mazury oraz zachodnia Polska. Granice Galicji Wschodniej obejmują południowo wschodnią część współczesnej Polski oraz tereny leżące za jej południowo wschodnią granicą.

Ciekawostka

W dniu 22 listopada 1920 roku, w drugą rocznicę obrony Lwowa, marszałek Piłsudski odznaczył miasto orderem Virtuti Militari. „Za zasługi położone dla polskości tego grodu i jego przynależności do Polski” – tak powiedział w przemówieniu podczas uroczystości dekoracji. „Tych kilkadziesiąt dni [walk] uczyniły ze Lwowa dzielnego żołnierza [...] z całą sumiennością, a zarazem z uczuciem szczęścia rozstrzygnąłem, że mogę dać zbiorowemu żołnierzowi – miastu waszemu – najwyższą odznakę wojskową”. Lwów, którego dewizą są słowa semper fidelis (łac. –zawsze wierny), był pierwszym i jedynym do 1939 roku miastem uhonorowanym w ten sposób.

R1XfdCPpftyHL

Ilustracja przedstawia obrońców Lwowa. Są to kobieta i mężczyzna. Mają na sobie mundury i czapki, W rękach trzymają karabiny. Z lewej strony o pień drzewa opiera się drewniany krzyż. W tle są nagrobki oraz nagie drzewa.

Konflikt polsko‑litewski

Jednocześnie z konfliktem z Ukraińcami trwały napięte stosunki z Litwą. W społeczeństwie polskim nadal żywe były tradycje dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w skład której wchodziło Wielkiego Księstwo Litewskie połączone unią z Królestwem Polskim. Dla wielu Polaków oczywiste zatem było, że w granicach odrodzonej Polski znajdzie się Litwa, jeśli nie cała, to na pewno zamieszkałe w większości przez Polaków gubernie: grodzieńska, kowieńska i wileńska. Aspiracje polskie stały jednak w sprzeczności z dążeniami Litwinów do stworzenia odrębnego państwa. Jego granice miały obejmować nawet obszary zamieszkałe w mniejszości przez Litwinów i sięgać po Białystok oraz Suwałki. Wzajemne pretensje terytorialne powodowały, że stosunki między stroną polską a litewską, w miarę jak I wojna światowa zbliżała się do końca, stawały się coraz bardziej napięte. Zagrożenie bolszewickie, nabierające na sile od stycznia 1919 r., zmusiło rząd litewski do przyjęcia bardziej pojednawczego stanowiska wobec Polski i podjęcia prób uregulowania wzajemnych stosunków. Wszystkie one kończyły się jednak fiaskiem, a wzajemna nieufność z czasem pogłębiała się jeszcze bardziej. W kwietniu 1919 r. oddziały polskie wkroczyły do Wilna, ale głoszona przez Józefa Piłsudskiego idea utworzenia państwa federacyjnego składającego się z Litwy, Białorusi i Polski nie znalazła oddźwięku w społeczeństwie litewskim. W lipcu między oboma stronami został podpisany układ graniczny, ustalający linię demarkacyjnąlinia demarkacyjnalinię demarkacyjną (tzw. linię Focha). Zgodnie z jej przebiegiem Wilno oraz Suwalszczyzna miały pozostać po stronie polskiej. Układ ten miał charakter tymczasowy.  Kwestia ustalenia granicy między Polską a Litwą została odsunięta na plan dalszy w obliczu zbliżającej się ofensywy bolszewickiej.

RjCDsBxgdvSgg

Zdjęcie przedstawia przegląd wojska. Po prawej stronie w rzędach stoją żołnierze w hełmach. Jeden z nich trzyma pochyloną flagę. Po lewej stronie idzie Józef Piłsudski w płaszczu a za nim inni mężczyźni w wojskowych płaszczach. Piłsudski trzyma dłoń na czapce. W tle jest biały budynek z wieloma oknami.

R1Ptt014322HN

Zdjęcie przedstawia Ostrą Bramę. Jest to łuk i znajduje się w tle. Przed nim, na całej długości ulicy znajduje się tłum ludzi. Po obu stronach ulicy wznoszą się wysokie kamienice.

Bunt Żeligowskiego

Zakończenie wojny polsko‑sowieckiej wywołało konieczność powrotu do kwestii ukształtowania granicy z Litwą. Sprawa ta okazała się ostatnim epizodem wojny na wschodzie. Rząd polski uznał w lipcu 1920 r. niepodległość Litwy, ale stał cały czas na stanowisku, że zamieszkała w większości przez Polaków Wileńszczyzna powinna znaleźć się w granicach II RP. Miasto to stanowiło ważny ośrodek polskiej tradycji historycznej i kulturowej oraz było nierozerwalnie związane z ideą dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ponieważ konfliktu nie dało się rozwiązać na drodze dyplomatycznej, a Liga Narodów odmówiła w tej sprawie swojego wsparcia, Józef Piłsudski zdecydował się na rozwiązanie militarne. Pretekstu dostarczył mu upozorowany bunt jednej z dywizji Wojska Polskiego, złożonej w większości z żołnierzy pochodzących z Wileńszczyzny. Na czele tego buntu stanął gen. Lucjan Żeligowskibunt Żeligowskiegobuntu stanął gen. Lucjan Żeligowski. W październiku 1920 r. wkroczył on do Wilna, zajmując je i tworząc – mimo protestów Francji i Wielkiej Brytanii – państewko pod nazwą Litwa ŚrodkowaLitwa ŚrodkowaLitwa Środkowa. Następnie ogłosił jego włączenie do Rzeczypospolitej, a czyn ten usankcjonował Sejm RP specjalną uchwałą. Decyzji ten nie uznał rząd litewski, ogłaszając stan wojny z Polską, a stosunki między oboma państwami pozostawały napięte przez cały okres międzywojenny.

RNj1vFB4X7vf0

Mapa przedstawia Litwę Środkową. W jej skład wchodziły miasta Telsze, Szawle, Kiejdany, Olita oraz Kowno. Z prawej strony Litwy Środkowej znajduje się Wileńszczyzna z miastami Święciany, Oszmiana oraz Wilno. Miasta na południe od tych terenów to Wilejka, Lida, Nowogródek, Mosty, Grodno, Sejny i Suwałki. Tereny należące wtedy do Polski to Królewiec, Ełk i Olsztyn.

Słownik

Słowa kluczowe

wojna polsko‑ukraińska, Zachodnioukraińska Republika Ludowa, Lwów, Galicja, order Virtuti Militari, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego

Bibliografia

Cz. Mączyński, Boje lwowskie, cz. 1: Oswobodzenie Lwowa (1‑24 listopada 1918), Warszawa 1921.

Obrona Lwowa 1‑22 listopada 1918, t. 1, Źródła do dziejów walk o Lwów i województwa południowo‑wschodnie 1918–1920, Warszawa 1991.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.