Przeczytaj
Federacja czy inkorporacja?
Granica zachodnia i południowa odrodzonej Polski zostały ukształtowane w wyniku decyzji podjętych przez forum międzynarodowe podczas paryskiej konferencjiparyskiej konferencji pokojowej. Inaczej wyglądała sprawa granicy wschodniej Rzeczypospolitej. Jej ostateczne ukształtowanie zależało od lokalnych rozstrzygnięć i inicjatyw narodów wchodzących przed rozbiorami w skład państwa polsko‑litewskiego, a teraz walczących o własną państwowość. Wśród polskich elit politycznych ukształtowały się dwie koncepcje dotyczące przebiegu granicy wschodniej: federacyjnafederacyjna i inkorporacyjnainkorporacyjna. Twórcą pierwszej z nich był czołowy działacz endecji Roman Dmowski. Według jego założeń w granicach Polski miały znaleźć się tereny, na których dominowali pod względem liczebnym, ekonomicznym i kulturowym Polacy, natomiast inne mniejszości narodowe miały zostać poddane polityce asymilacji. W praktyce oznaczało to, że w skład odrodzonej Rzeczypospolitej miały wejść: Galicja wraz z Lwowem oraz Litwa i zachodnia Białoruś. Koncepcja inkorporacyjna nie liczyła się z aspiracjami narodowymi Litwinów, Białorusinów oraz Ukraińców i ich dążeniami do stworzenia własnych państw.
Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego zakładała natomiast utworzenie niepodległych państw przy granicy z Polską: Litwy, Ukrainy i Białorusi. Miałyby one dobrowolnie związać się z Polską na zasadzie federacji. W ten sposób w zamyśle naczelnika powstałby twór państwowy swoją strukturą zbliżony do dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i stanowiący bufor odgradzający Polskę od Rosji.
Orlęta w walce o Lwów
Kształtowanie się granicy wschodniej rozpoczęło się od konfliktu z Ukraińcami. Odradzająca się Rzeczypospolita zgodnie z deklarowaną zasadą powrotu do granic w 1772 r. dążyła do przejęcia Galicji WschodniejGalicji Wschodniej i części Wołynia. Pretensje do tego terytorium żywili również Ukraińcy. W warunkach chaosu panującego w rewolucyjnej Rosji oraz w całej Europie w ostatnim roku wojny na sile nabrały ruchy niepodległościowe Ukraińców i dążenia do utworzenia własnego państwa. W styczniu 1918 r. ogłosili oni powstanie Ukraińskiej Republiki LudowejUkraińskiej Republiki Ludowej. W lutym tego samego roku jej przedstawiciele podpisali z Niemcami i Austro‑Węgrami traktat brzeskitraktat brzeski, na mocy którego Ukraińcom została przekazana znaczna część Królestwa Polskiego (część Podlasia, Lubelszczyzny, Chełmszczyzny wraz z Przemyślem i Lwowem). Ostatecznie wobec dużego oporu ludności polskiej władze okupacyjne wycofały się z tych postanowień. Niemniej ważną ich konsekwencją było przegrupowanie oddziałów ukraińskich i polskich. Te pierwsze zostały przesunięte na tereny, które na mocy traktatu brzeskiego miały zostać odłączone od Królestwa Polskiego, a te drugie wysłano na inne fronty, m.in. włoski. Miało to duże znaczenie dla późniejszych walk polsko‑ukraińskich.
Pierwszy etap konfliktu zdominowały walki zbrojne o Lwów. Miasto to było mocno podzielone pod względem narodowościowym i mniej więcej po połowie zamieszkałe przez Polaków i ludność ruską. Obie strony rościły sobie do niego pretensje. We Lwowie ukonstytuowała się Ukraińska Rada Narodowa, która w listopadzie 1918 r. ogłosiła utworzenie na terenie Galicji Wschodniej (z granicą zachodnią przebiegającą na rzece San) Zachodnioukraińskiej Republiki LudowejZachodnioukraińskiej Republiki Ludowej.
W walkach o Lwów, podobnie jak toczonych mniej więcej w tym samym czasie walkach o Przemyśl, wobec braku regularnej armii brały udział ochotnicze jednostki wojskowe, do których wcielono głównie młodzież i studentów.
Jeden z historyków w ten sposób motywował zaangażowanie Polaków w walki o Lwów:
W kręgu moralnej i politycznej ślepoty. Ukraina i Ukraińcy w oczach PolakówOd razu wyjaśniam, że rozumiem tych z mego narodu, którzy ostatniej październikowej nocy 1918 roku uderzyli na Ukraińców, by wielką daniną krwi odebrać im miasto „Semper Fidelis” bliższe wielu z nas niż Toruń czy Poznań. Porywający się do broni nie musieli pamiętać, że miasto to wybudował nie król polski a Daniel, pierwszy koronowany król ruski. Nie musieli też pamiętać, że arcybiskup lwowski, zajmujący w senacie drugie miejsce po prymasie, miał w ciągu wielu wieków jedno z najniższych w całej Rzeczypospolitej uposażeń; gdyż kierował kościołem religijnej mniejszości w porównaniu do zasiedziałego prawosławia i rosnących w siłę unitów. Nie musieli o tym pamiętać, gdyż w ich poczuciu walczyli o Ojczyznę i własny dom; w którym Polacy rodzili się i marli przez całe stulecia. Byli tym, czym Niemcy bałtyccy dominujący Łotyszów lub Estończyków, czy też junkrzy wśród Mazurów, Kaszubów lub Pomorzan. Każdy z nas może zrozumieć nie tylko Orlęta Lwowskie, ale i Francuzów broniących zasiedziałych od pradziadów nadmorskich prowincji Algierii. Walka o dom, w którym się człowiek rodził jest zawsze twarda i krwawa. Jest też szczególnie brutalna; jeśli występuje pomiędzy współmieszkańcami dążącymi do wzajemnej ewikcji czy relegacji do oficyn. Tragedie takiej walki przeżywało i przeżywa wiele milionów ludności mieszkającej na przemieszanych etnicznie terenach.
Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego autor twierdzi, że Lwów był bliższy Polakom niż Toruń czy Poznań. Podaj dwa argumenty. Wskaż argumenty, które podaje autor na potwierdzenie tezy, że walki mające miejsce we Lwowie w 1918 r. miały charakter „obrony”. Indeks dolny koniecWyjaśnij, dlaczego autor twierdzi, że Lwów był bliższy Polakom niż Toruń czy Poznań. Podaj dwa argumenty. Wskaż argumenty, które podaje autor na potwierdzenie tezy, że walki mające miejsce we Lwowie w 1918 r. miały charakter „obrony”.
Walk ciąg dalszy
Lwów pozostał w rękach polskich, ale konflikt był daleki od rozstrzygnięcia. Działania zbrojne wznowiono pod koniec 1918 r. i na początku roku następnego, nie przyniosły one jednak zakończenia konfliktu. W styczniu 1919 r. Zachodnioukraińska Republika Ludowa połączyła się z Ukraińską Republiką Ludową, natomiast ludność polska zamieszkująca na terenach pod kontrolą władz ukraińskich została poddana eksterminacji. Nakładano na Polaków wysokie kontrybucje, dochodziło do rozstrzeliwania Polaków, palono polskie wsie i mordowano duchownych. Ukraińcy stworzyli także specjalną sieć obozów internowania, gdzie przetrzymywano tysiące osób narodowości polskiej.
Przełom nastąpił w maju, gdy pod dowództwem gen. Józefa Hallera ruszyła generalna polska ofensywa w Galicji i na Wołyniu. Ukraińcy zostali zepchnięci na wschód i we wrześniu 1919 r. wyrazili zgodę na podpisanie zawieszenia broni. Ostateczny koniec konfliktu przyniosło dopiero zagrożenie bolszewickie. Podpisany po zakończeniu wojny polsko‑bolszewickiej traktat ryskitraktat ryski w marcu 1921 r. ustanawiał granicę na Zbruczu, oddając w polskie ręce Galicję Wschodnią oraz Wołyń. W 1923 r. Rada Ambasadorów państw ententyententy uznała przynależność Galicji Wschodniej do Polski. Poza granicami polskimi pozostało ok. 600‑700 tys. Polaków (m.in. w rejonie tzw. Marchlewszczyzny). Pod koniec lat 30. władza sowiecka rozpoczęła realizację tzw. Akcji PolskiejAkcji Polskiej, w ramach której wielu spośród pozostawionych poza granicami kraju Polaków zostało przesiedlonych do Kazachstanu lub poddanych eksterminacji.
W dniu 22 listopada 1920 roku, w drugą rocznicę obrony Lwowa, marszałek Piłsudski odznaczył miasto orderem Virtuti Militari. „Za zasługi położone dla polskości tego grodu i jego przynależności do Polski” – tak powiedział w przemówieniu podczas uroczystości dekoracji. „Tych kilkadziesiąt dni [walk] uczyniły ze Lwowa dzielnego żołnierza [...] z całą sumiennością, a zarazem z uczuciem szczęścia rozstrzygnąłem, że mogę dać zbiorowemu żołnierzowi – miastu waszemu – najwyższą odznakę wojskową”. Lwów, którego dewizą są słowa semper fidelis (łac. –zawsze wierny), był pierwszym i jedynym do 1939 roku miastem uhonorowanym w ten sposób.
Konflikt polsko‑litewski
Jednocześnie z konfliktem z Ukraińcami trwały napięte stosunki z Litwą. W społeczeństwie polskim nadal żywe były tradycje dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w skład której wchodziło Wielkiego Księstwo Litewskie połączone unią z Królestwem Polskim. Dla wielu Polaków oczywiste zatem było, że w granicach odrodzonej Polski znajdzie się Litwa, jeśli nie cała, to na pewno zamieszkałe w większości przez Polaków gubernie: grodzieńska, kowieńska i wileńska. Aspiracje polskie stały jednak w sprzeczności z dążeniami Litwinów do stworzenia odrębnego państwa. Jego granice miały obejmować nawet obszary zamieszkałe w mniejszości przez Litwinów i sięgać po Białystok oraz Suwałki. Wzajemne pretensje terytorialne powodowały, że stosunki między stroną polską a litewską, w miarę jak I wojna światowa zbliżała się do końca, stawały się coraz bardziej napięte. Zagrożenie bolszewickie, nabierające na sile od stycznia 1919 r., zmusiło rząd litewski do przyjęcia bardziej pojednawczego stanowiska wobec Polski i podjęcia prób uregulowania wzajemnych stosunków. Wszystkie one kończyły się jednak fiaskiem, a wzajemna nieufność z czasem pogłębiała się jeszcze bardziej. W kwietniu 1919 r. oddziały polskie wkroczyły do Wilna, ale głoszona przez Józefa Piłsudskiego idea utworzenia państwa federacyjnego składającego się z Litwy, Białorusi i Polski nie znalazła oddźwięku w społeczeństwie litewskim. W lipcu między oboma stronami został podpisany układ graniczny, ustalający linię demarkacyjnąlinię demarkacyjną (tzw. linię Focha). Zgodnie z jej przebiegiem Wilno oraz Suwalszczyzna miały pozostać po stronie polskiej. Układ ten miał charakter tymczasowy. Kwestia ustalenia granicy między Polską a Litwą została odsunięta na plan dalszy w obliczu zbliżającej się ofensywy bolszewickiej.
Bunt Żeligowskiego
Zakończenie wojny polsko‑sowieckiej wywołało konieczność powrotu do kwestii ukształtowania granicy z Litwą. Sprawa ta okazała się ostatnim epizodem wojny na wschodzie. Rząd polski uznał w lipcu 1920 r. niepodległość Litwy, ale stał cały czas na stanowisku, że zamieszkała w większości przez Polaków Wileńszczyzna powinna znaleźć się w granicach II RP. Miasto to stanowiło ważny ośrodek polskiej tradycji historycznej i kulturowej oraz było nierozerwalnie związane z ideą dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ponieważ konfliktu nie dało się rozwiązać na drodze dyplomatycznej, a Liga Narodów odmówiła w tej sprawie swojego wsparcia, Józef Piłsudski zdecydował się na rozwiązanie militarne. Pretekstu dostarczył mu upozorowany bunt jednej z dywizji Wojska Polskiego, złożonej w większości z żołnierzy pochodzących z Wileńszczyzny. Na czele tego buntu stanął gen. Lucjan Żeligowskibuntu stanął gen. Lucjan Żeligowski. W październiku 1920 r. wkroczył on do Wilna, zajmując je i tworząc – mimo protestów Francji i Wielkiej Brytanii – państewko pod nazwą Litwa ŚrodkowaLitwa Środkowa. Następnie ogłosił jego włączenie do Rzeczypospolitej, a czyn ten usankcjonował Sejm RP specjalną uchwałą. Decyzji ten nie uznał rząd litewski, ogłaszając stan wojny z Polską, a stosunki między oboma państwami pozostawały napięte przez cały okres międzywojenny.
Słownik
akcja narodowościowa wymierzona w Polaków w latach 1937–1938, przeprowadzona przez NKWD, w jej ramach Polacy zostali poddani eksterminacji i wywózkom m.in. do Kazachstanu
prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych
polska akcja zbrojna przeprowadzona pod pretekstem buntu w oddziałach pochodzących z Wileńszczyzny, pod przywództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, zakończona utworzeniem Litwy Środkowej
trójporozumienie Francji, Rosji i Wielkiej Brytanii zawierane w latach 1904–1907; w czasie I wojny światowej: koalicja dwudziestu pięciu państw walczących przeciw państwom centralnym
nazwa używana w okresie zaborów na określenie terenów wraz z Lwowem, Stanisławowem, Tarnopolem, Przemyślem i Sanokiem
koncepcja dotycząca ukształtowania granic II RP, zakładająca stworzenie federacji między Polską, Litwą, Białorusią i Ukrainą
koncepcja dotycząca ukształtowania granic II RP, zakładająca włączenie do Polski obszarów zamieszkałych w większości przez Polaków
konferencja międzynarodowa, trwająca od stycznia do czerwca 1919 r., zakończona podpisaniem traktatów pokojowych z państwami centralnymi po zakończeniu I wojny światowej
linia oddzielająca podczas trwania konfliktu obszar działania wrogich wojsk
efemeryczne państewko ze stolicą w Wilnie utworzone w wyniku buntu Żeligowskiego, formalnie niezależne, w 1922 r. włączone do Polski
nazwa młodzieży walczącej w latach 1918‑1919 w obronie Lwowa
zbrojne wystąpienie narodu lub jakiejś grupy w obronie swojej wolności
podać coś, zwykle fakt wielkiej wagi, do publicznej wiadomości
traktat zawarty 9 lutego 1918 r. między państwami centralnymi a URL, na mocy którego do Ukrainy została przyłączona część terytorium Królestwa Polskiego
traktat zawarty 18 marca 1921 r. pomiędzy Polską a Rosją kończący okres wojny polsko‑bolszewickiej, na jego mocy ostatecznie została ustalona granica wschodnia II RP na linii rzek Dźwina i Zbrucz
jedno z dwóch państwa ukraińskich powstałych w wyniku I wojny światowej i istniejące od stycznia 1918 r. do listopada 1920 r., kiedy nastąpiła jego aneksja do Rosyjskiej Federalnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
jedno z dwóch państwa ukraińskich powstałych w wyniku I wojny światowej, sprawujące kontrolę nad większością Galicji Wschodniej, istniejące między listopadem 1919 r. a lipcem 1919 r.; jego terytorium zostało inkorporowane do II RP
Słowa kluczowe
wojna polsko‑ukraińska, Zachodnioukraińska Republika Ludowa, Lwów, Galicja, order Virtuti Militari, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
Cz. Mączyński, Boje lwowskie, cz. 1: Oswobodzenie Lwowa (1‑24 listopada 1918), Warszawa 1921.
Obrona Lwowa 1‑22 listopada 1918, t. 1, Źródła do dziejów walk o Lwów i województwa południowo‑wschodnie 1918–1920, Warszawa 1991.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.