Danuta Polańczyk Satyra prawdę mówi... Twórczość satyryczna Ignacego Krasickiego

Satyra ma na celu piętnowanie wad ludzkich, obyczajów, postaw, instytucji społecznych, które funkcjonują sprzecznie z interesami tych, którym powinny służyć. Krytykuje i poucza najczęściej poprzez ośmieszenie negatywnych cech i zjawisk. Polega ono zwykle na wyjaskrawieniu cech ujemnych. Chodzi tu nie o zjawiska jednostkowe, ale typowe, powszechne. Wartość satyry tkwi w generalnej ocenie opisywanej rzeczywistości. Często opiera się na porównaniu złych zjawisk współczesności z pozytywną przeszłością. Na jej usługach jest ironia, karykatura, komizm czy groteska.

M0110 Źródło: Danuta Polańczyk, Satyra prawdę mówi... Twórczość satyryczna Ignacego Krasickiego, [w:] Utwory wierszem Ignacego Krasickiego, Tarnów 2010.

Ignacy Krasicki Do króla

Im wyżej, tym widoczniej; chwale lub naganie
podpadają królowie, najjaśniejszy panie!
Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka,
wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.
Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne¹baczne,
pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę.
Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem?
To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem²gminem,
kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi;
z tegoć powodu nasi szczęśliwi sąsiedzi.
Bo natura na rządczych pokoleniach³rządczych pokoleniach zna się:
inszym powietrzem żywi, inszą strawą pasie.
Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy;
mądrzy, rządni, wspaniali, mocarze, junacy –
wszystko im łatwo idzie, a chociażby który
odstrychnął się⁴odstrychnął się na moment od swojej natury,
znowu się do niej wróci, a dobrym koniecznie
być musi i szacownym, w potomności wiecznie.

[…]

Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami,
ja się nie będę chwalił, ale przymiotami niezłymi
się zaszczycam. Jestem Polak rodem,
a do tego szlachcic, a choćbym i miodem
szynkował⁵szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy⁶bartnik w Kruszwicy
czemuż bym nie mógł osiąść na twojej stolicy?
Jesteś królem – byłeś przedtem mości panem;
to grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem
przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,
nim powie „najjaśniejszy”, pierwej się zakrztusi;
i choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce:
usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce.
I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie⁷w Lacedemonie
zawżdy⁸zawżdy siedział Tesalczyk⁹Tesalczyk na Likurga¹⁰Likurga tronie,
Greki archontów¹¹archontów swoich od Rzymianów brali,
Rzymianie dyktatorów¹²dyktatorów od Greków przyzwali;
zgoła, byle był nie swój, choćby i pobłądził,
zawżdy to lepiej było, kiedy cudzy rządził.
Czyń, co możesz i dziełmi sąsiadów zadziwiaj,
szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj –
choć wiedzą, chociaż czują, żeś jest tronu godny,
nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny.

[…]

Źle to więc, żeś jest Polak, źle, żeś nie przychodzień;
to gorsza (luboć¹³luboć, prawda, poprawiasz się co dzień) –
przecież muszę wymówić, wybacz, że nie pieszczę –
powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze.
Pięknież to, gdy na tronie sędziwość się mieści;
tyś nań wstąpił mający lat tylko trzydzieści¹⁴trzydzieści,
bez siwizny, bez zmarszczków: zakał¹⁵zakał to nie lada.
Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada,
wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gdzie broda siwa,
tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa.

[…]

To już trzy, com ci w oczy wyrzucił przywary.
A czwarta jaka będzie, miłościwy panie?
O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie.
Król nie człowiek. To prawda, ale nie wiesz o tym;
wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym.
Nie wierz bajkom! Bądź takim, jacy byli drudzy.
Po co tobie przyjaciół? Niech cię wielbią słudzy.
Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją.
Cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością swoją?
Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim.

[…]

Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych;
i to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych¹⁶zabałamuconych.
Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił:
mądry przedysputował, ale głupi pobił.
Ten, co niegdyś potrafił floty duńskie chwytać –
król Wizimierz¹⁷Wizimierz – nie umiał pisać ani czytać.

[…]

Nie trzeba, mości królu, mieć łagodne serce:
zwycięż się, zgaś ten ogień i zatłum w iskierce!
Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę,
i ja się z ciebie gorszę, i satyry piszę;
bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę,
za to, żeś się poprawił, i ją cię pochwalę.

M110 Źródło: Ignacy Krasicki, Do króla, K. Mrowcewicz, Starożytność - oświecenie, Stentor, Warszawa 1997, s. 332-334.