Kolonizacja

R1O6Hbq9o2J7t1

Zdjęcie przedstawiające podział gruntów wsi. Jedną trzecią stanowiło pole jare. Oznaczone kolorem żółtym. Kolejną jedną trzecią stanowiło pole ozime. Oznaczone kolorem zielonym. I ostatnią jedną trzecią stanowił ugór. Oznaczony kolorem brązowym. Przez wszystkie części gruntów przechodzą ścieżki.

U schyłku XI w. chłopi z Niderlandów nad Morzem Północnym, najgęściej wówczas zaludnionego obszaru Europy, zaczęli migrować do Niemiec i Francji w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Flamandowie potrafili poddawać uprawie takie rodzaje gruntów, które poza ich ojczyzną uchodziły za nieużytki (przede wszystkim bagna), byli więc mile widziani przez właścicieli ziemskich. Główne źródło bogactwa stanowili wówczas bowiem ludzie: aby ziemia przynosiła dochody, ktoś musiał na niej pracować.

Proces kolonizacji wydatnie przyczynił się do rozwoju krajów, które przyjmowały osadników. Upowszechniały się nowe techniki uprawy dzięki użyciu pługu koleśnegopług koleśnypługu koleśnego z odkładnicą, nawożeniu i trójpolówcetrójpolówkatrójpolówce. Osadnicy przywozili ze sobą korzystniejsze rozwiązania prawne, które stosowano w nowo zakładanych osadach, co umożliwiało ich bujniejszy rozwój. W XII i XIII w. kolonizacja dotarła do dalszych obszarów Europy. Chłopi francuscy osiedlali się w państwach hiszpańskich, a niemieccy kolonizowali ziemie w Polsce, Czechach, na Węgrzech, w Prusach, Inflantach. Intensywność kolonizacji osłabiła dopiero czarna śmierć – epidemia dżumy w połowie XIV w., która w ciągu zaledwie kilku lat spowodowała wymarcie prawdopodobnie jednej trzeciej ludności Europy Zachodniej.

Rozwój miast

Kolonizacja znacząco wpłynęła również na urbanizacjęurbanizacjaurbanizację. Dlaczego? Rozwój wsi doprowadził do powstania nadwyżek żywności, a co za tym idzie – zahamował głód i spowodował wzrost demograficzny. Część mieszkańców przeludnionych wsi zaczęła przenosić się do miast. Dodatkowo na wsi pojawił się popyt na produkty miejskie, co wpłynęło na wyodrębnienie się zawodów rzemieślniczych i przyspieszyło procesy urbanizacyjne. Najszybciej rozwijały się ważne ośrodki handlowe, np. te leżące na przecięciu szlaków. Powstawały też nowe miasta, w Europie Środkowej przede wszystkim na prawie magdeburskim, które spisane zostało z inicjatywy arcybiskupa Magdeburga Wichmana z Seeburga w 1188 r. W Polsce najwięcej lokacji miejskich na prawie magdeburskim dokonało się na Śląsku, pierwsze za panowania Henryka Brodatego w pierwszej połowie XIII w. (Złotoryja, Lwówek Śląski). Przykładem takich miast są także Kraków, Poznań, Lublin i Wrocław. Przy lokacji wytyczano kwadratowy bądź prostokątny rynek, pośrodku którego stał ratusz i często też sukiennice z kupieckimi kramami. Z narożników rynku odchodziły dwie prostopadłe do siebie ulice. Innym bardzo rozpowszechnionym prawem lokacyjnym było prawo lubeckie. Wzorem było prawo nadane Lubece przez cesarza Fryderyka II Hohenstaufa w 1226 r. W odróżnieniu od ośrodków na prawie magdeburskim funkcję rynku w miastach na prawie lubeckim spełniała szeroka ulica.

Handel w średniowieczu

Kryzys cesarstwa i najazdy barbarzyńskie doprowadziły miasta rzymskie na Zachodzie do ruiny. W niespokojnych czasach wędrówki ludów zanikł handel dalekosiężny i podupadł lokalny. Wraz z upadkiem państwa rzymskiego pieniądz niemal przestał krążyć. Władcy barbarzyńscy bili wprawdzie własną monetę, ale były to emisje o znaczeniu prestiżowym (podkreślające autorytet monarchy), a nie ekonomicznym. Dopiero okrzepnięcie monarchii germańskich przyniosło pewne ożywienie handlu, królowie barbarzyńscy i ich dostojnicy potrzebowali bowiem towarów luksusowych, których na Zachodzie nie produkowano. Kupcy frankijscy czy wizygoccy wyprawiali się więc do Bizancjum, które mimo kryzysu stało na znacznie wyższym poziomie gospodarczym. Nieco później wyprawy po towary luksusowe zaczęli podejmować także Normanowie. W IX w. handel rozwijał się też na wschodzie Europy, gdzie poprzez ziemie słowiańskie przebiegała droga od Waregów do Greków, prowadząca ze Skandynawii do Konstantynopola.

W XI w. kupcy zaczęli zrzeszać się w związkach, tzw. gildiach kupieckich. Wspólnie ponosili koszty podróży i przechowywania towarów, co zmniejszało ryzyko związane z handlem, np. z napadami band rabusiów, które w średniowieczu były powszechne. W następnym stuleciu pojawiły się hanzy – związki kupców lub poszczególnych miast, których celem było uzyskanie przywilejów ułatwiających handel. Pierwsze powstały w Niderlandach, jedną z ważniejszych była Hanza londyńska (XIII w.), która zrzeszała handlujących angielską wełną kupców z 15 flandryjskich miast. Najpotężniejsza stała się jednak Hanza niemiecka, która między XIII a XVI w. zdominowała handel w północnej Europie, a nawet wpływała na losy krajów skandynawskich i bałtyckich. W XV w. liczyła aż 160 miast członków, którym przewodziła Lubeka. Do Ligi Hanzeatyckiej należały również dzisiejsze miasta polskie, m.in. Gdańsk, Toruń czy Szczecin.

Rozwój gospodarczy Europy Zachodniej w średniowieczu

Panowanie dynastii Karolingów przyniosło Europie Zachodniej stabilizację gospodarczą i stworzyło nowe warunki rozwoju. Znów zaczęła krążyć moneta, ale tylko srebrna – denardenardenar o niedużej wartości. Transakcje handlowe w czasach karolińskich nie były wielkie i nie powodowały konieczności używania wartościowszej monety (np. złotej) na masową skalę. Korzystnym dla Europy zjawiskiem gospodarczym stało się opanowanie przez Arabów południowych wybrzeży Morza Śródziemnego i Hiszpanii. Kupcy arabscy wyruszali na północ, również do krajów słowiańskich, poszukując przede wszystkim niewolników. I Normanowie, i Słowianie bardzo chętnie sprzedawali ludzi (najczęściej jeńców wojennych) na rynki południowe – arabskie i bizantyńskie. Niewolnicy stali się podstawowym bogactwem handlowym powstających państw słowiańskich.

Urbanizacja Europy szła w parze z reaktywacją handlu, zarówno dalekosiężnego, jak i lokalnego. W miastach organizowano jarmarki, na które ściągali kupcy nawet z odległych okolic i sąsiednich krajów. Największą bodaj sławą cieszyły się jarmarki odbywające się we francuskiej Szampanii.

RcpvbyowmL5Dh

Obraz przedstawia scenę z targu. Widoczne są stragany zastawione różnymi produktami: butami, chlebem, owocami, warzywami. Część ludzi ogląda towary, część kupuje. Targ znajduje się w podcieniach. Widoczne są łuki wsparte na kolumnach.

Nazwa „jarmark” oznacza dosłownie targ roczny (niem. Jahrmarkt). Stosowano ją w odniesieniu do wielkich dorocznych targów, zwykle związanych z kościelną uroczystością ważnego dla danego miasta świętego patrona (np. od XIII w. jarmarki dominikańskie w Gdańsku na początku sierpnia). Handel lokalny koncentrował się natomiast na cotygodniowych targach, na które zjeżdżali się do miasta targowego okoliczni rolnicy, rzemieślnicy i kupcy. Targi odbywały się na rynkach miasteczek lub większych wsi w oznaczone, stałe dni tygodnia, które niekiedy utrwaliły się w nazwach tych miejscowości: Środa, Piątek, Sobota. Na jarmarki i targi przybywały także tłumy ludności niezainteresowanej handlem, dla której były one okazją do rozrywki – spotkań z ziomkami i z cudzoziemcami, oglądania występów kuglarzy itp.

Powrót do gospodarki pieniężnej

W XII i XIII w. w związku z ożywieniem wymiany handlowej pojawiło się zapotrzebowanie na grubą monetę, przydatną w handlu dalekosiężnym i przy transakcjach na znaczną skalę. Aby zaspokoić głód kruszców, poszukiwano nowych złóż, często z sukcesem. W XIII w. wielkim ośrodkiem wydobycia srebra stały się Czechy. Królowie czescy zaczęli bić grubą monetę srebrną, tzw. grosz praski, która stała się pieniądzem chętnie używanym w całej Europie Środkowej. Potrzeby kupców włoskich w zakresie pieniądza stale rosły, dlatego miasta Italii zapoczątkowały emisję monet złotych (znacznie więcej wartych niż srebrne): florenów (Florencja) i dukatów (Wenecja). W późnym średniowieczu złotymi monetami, często nawiązującymi do wzorców włoskich, zaczęto się posługiwać także w innych krajach, jednakże aż do końca wieków średnich (do odkrycia wielkich zasobów kruszców w Ameryce) rozwijająca się gospodarka europejska odczuwała brak pieniądza.

RDgxdFsbYbZRC

Na zdjęciu srebrna moneta. Na jej powierzchni widoczny portret mężczyzny, który na głowie ma wieniec z liści laurowych. Mężczyzna ubrany jest w rzymską szatę.

R1cLktwx6tLQT

Na zdjęciu monety: awers i rewers. Na jej rewersie widoczny jest portret mężczyzny. Na awersie symbol orła.

RPFJINYoNRNaS

Na zdjęciu złota moneta. Na jej rewersie widoczna jest sylwetka mężczyzny z insygniami królewskimi: berłem i koroną. Na awersie symbol lilijki z węzłem.

RjJy4fJZXeHxG

Na zdjęciu złota moneta. Na jej awersie widoczna jest lilijka z węzłem.

R1XbWxtzSA4mK

Na zdjęciu złota moneta. Na jej rewersie widoczny jest portret mężczyzny, króla. Ma na głowie koronę. Jest ubrany w zbroję. Na piersi widoczny łańcuch ze zdobieniami. Na awersie widoczny jest zamek z fosą. Na powierzchni otaczającej go wody liczne łodzie.

Rozwój miast

Wiek XI przyniósł rozwój miast zachodnioeuropejskich. Wzrost liczby ludności i większe możliwości rolnictwa sprawiły, że stosunkowo duża liczba ludzi mogła przenieść się do miast i tam zająć rzemiosłem oraz handlem. Największymi ośrodkami życia miejskiego stały się północna Italia i Flandria, obszary europejskie, które najszybciej uległy procesom urbanizacji. W pełnym średniowieczu nawet czwarta część ludności tych rejonów mieszkała w miastach, podczas gdy ogólny odsetek ludności miejskiej w Europie wynosił ok. 10 proc. Italia należała do czołówki także pod względem liczby mieszkańców poszczególnych ośrodków: w pierwszej dziesiątce ponad połowa to miasta włoskie. W specyficznej sytuacji międzynarodowej (władza cesarska nad północną Italią często była tylko iluzoryczna) miasta te starały się – wielokrotnie z powodzeniem – utrzymywać niezależność polityczną. Wykorzystały też okazję, którą stworzyły krucjaty – dzięki usadowieniu się chrześcijan w Ziemi Świętej kupcy włoscy, głównie weneccy i genueńscy, nawiązali bardzo zyskowne kontakty handlowe ze Wschodem. Flandria stała się natomiast centrum produkcji włókienniczej dzięki wykorzystaniu angielskiej wełny. Rozwojowi miast sprzyjał również wzrost potęgi państw oraz instytucji kościelnych: stolice najsilniejszych królestw europejskich (Paryż, Londyn, Palermo, Praga) i miasta niemieckie stały się w XII i XIII w. dużymi skupiskami ludności. Miasta tworzyły się i rozwijały także przy katedrach biskupich i klasztorach.

RaNGpVpxDDyPv

Drzeworyt przedstawia plan miasta. Miasto otoczone jest murem, na którym znajdują się liczne wieże. W centralnej części miasta znajduje się bardzo wysoki budynek, jest to kościół. Wszystkie budynki mają dachy z czerwonej dachówki. Poza murami miasta znajdują się budynki mieszkalne w mniejszych skupiskach. Samo miasto podzielone jest na dwie części rzeką, nad którą wybudowano mosty. Na drzeworycie uwzględniono nazwę miasta, to Florencja.

W Europie Środkowej rozwój miast był ściśle związany z kolonizacją niemiecką. Osadnicy przybywający do nowych krajów zajmowali się nie tylko uprawą ziemi, lecz także rzemiosłem oraz prowadzeniem działalności handlowej. W późnym średniowieczu w większych miastach Polski, Węgier, Czech, Pomorza – nie mówiąc już o krzyżackich Prusach czy Inflantach – najbardziej wpływową grupę ludności stanowili Niemcy.

Organizacja wewnętrzna miast

Miasta średniowieczne zazwyczaj starały się uzyskać zgodę władcy lub właściciela na powołanie samorządu, a w przypadku oporu potrafiły zbrojnie walczyć o swoje prawa. Przekonał się o tym nawet cesarz Fryderyk Barbarossa, pokonany przez Ligę Lombardzką pod przewodnictwem Mediolanu. Na czele samorządu miejskiego stał jego przedstawiciel wybierany przez mieszczan (w miastach polskich nazywano go burmistrzem), a także rada miejska, również pochodząca z wyboru. Najwyższe władze miast powoływano z grona najbogatszych kupców i rzemieślników – patrycjatupatrycjatpatrycjatu. Drugą pod względem znaczenia grupą było pospólstwopospólstwopospólstwo, skupiające średniozamożnych rzemieślników i kupców. Największą i najbiedniejszą, utrzymującą się z pracy najemnej, część ludności nazywano plebsemplebsplebsem.

RquuyJV6VnM7X1

Obraz przedstawia pracownię malarza. Na ścianie znajdują się liczne obrazy przedstawiające różne postacie i scenki z życia. Jeden z malarzy maluję kolejny obraz na ścianie. Siedzi na wysokim drewnianym stole, na którym rozłożone są kolorowe farby. Na pierwszym planie widoczna jest grupa ludzi dyskutująca o obrazach.

Charakterystyczna dla miast średniowiecznych była organizacja cechowacechcechowa grupująca rzemieślników. Cechy poszczególnych branż (szewskie, krawieckie itp.) dbały o to, aby liczba warsztatów mistrzowskich, czyli samodzielnych przedsiębiorstw, nie była wyższa od ustalonej, optymalnej dla danego miasta. Pilnowały one także dyscypliny wśród czeladnikówczeladnikczeladników i uczniów – pracowników niższego szczebla zatrudnianych przez mistrzów – i określały wysokość zarobków, zapewniały opiekę socjalną, organizowały rzemieślników w czasie obrony miasta. Mimo dość sztywnych podziałów społecznych wewnątrz miast w średniowieczu mawiano, że „powietrze miejskie czyni wolnym”. Miasta były bowiem wyspami odrębnego prawa na otaczających je obszarach wiejskich. Stosunki miejskie, w znacznie większym stopniu oparte na pieniądzu i pracy najemnej, bardziej kojarzyły się z wolnością w porównaniu z prawem chłopów, świadczących przymusowe, bezpłatne powinności na rzecz panów.

R16gcWSTU37zJ

Film opowiada o rozwoju miast w średniowieczu.

Film opowiada o rozwoju miast w średniowieczu.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIAoyYjq7

Film opowiada o rozwoju miast w średniowieczu.

Rozwój średniowiecznych ośrodków miejskich sprawił, że miasta i mieszczanie zaczęli odgrywać istotną rolę polityczną. Wielkie stolice królestw często buntowały się przeciw władcom lub wspierały ich przeciw możnym. Władcy późnego średniowiecza dobierali sobie spośród mieszczan doradców, zwłaszcza wykształconych znawców prawa. Nierzadko bogaci kupcy finansowali politykę królewską. Szczególną rolę w dziejach Europy Środkowej i Północnej odegrała Hanza – związek miast niemieckich, obejmujący także ośrodki w Polsce i państwie krzyżackim (m.in. Gdańsk, Elbląg, Toruń, Kraków). W okresie rozkwitu, w XIV–XV w., hanzeaci byli największą potęgą handlową w basenie Morza Bałtyckiego i skutecznie rywalizowali z królestwami skandynawskimi i Krzyżakami. Flota Hanzy prowadziła również zwycięskie wojny morskie.

Słownik

Słowa kluczowe

kolonizacja, jarmark, dżuma, średniowiecze, rozwój miast, średniowieczna Europa, gospodarka średniowieczna, społeczeństwo średniowiecznej Europy, gospodarka średniowiecznej Europy

Bibliografia

B. Beuys, Florencja. Świat miasta – miasto świata. Życie miejskie w latach od 1200 do 1500, tłum. A.D. Tauszyńska, Warszawa 1995.

R. Kiersnowski, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa 1988.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8, Miasta i mieszczaństwo średniowiecza (do schyłku XV w.), oprac. R. Heck, Warszawa 1959.

J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, uzupełnił i do druku przygotował K. Baczkowski, Kraków 1978.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 7, Sytuacja wsi feudalnej do XV wieku, oprac. W. Korta, Warszawa 1959.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.