Przeczytaj
Ciało ryb pokryte jest elastyczną, nierozciągliwą skórą, zbudowaną z wielowarstwowego naskórka, który stanowi warstwę zewnętrzną, oraz z leżącej pod nim skóry właściwej. Wytworem skóry właściwej są łuskiłuski, które chronią rybę przed uszkodzeniami, drobnoustrojami i innymi szkodliwymi czynnikami środowiska zewnętrznego.
Łuski zanurzone są w skórze właściwej stroną podstawową, a koniec tylny (wolny) przykryty jest cienką warstwą skóry właściwej i naskórkiem. Większość łusek zachodzi na siebie dachówkowato. Wolnym końcem, wystającym ponad skórę właściwą, zwrócone są w kierunku ogona, co zmniejsza opór wody.
Łuski pokrywają najczęściej tułów i ogon ryby, ale mogą występować także na głowie, np. u szczupaka (Esox lucius) i sandacza (Sander lucioperca). Niektóre gatunki są prawie nagie, np. u wiosłonosa (Polyodon spathula) łuski zlokalizowane są jedynie w okolicy piersi i podstawy ogona, a u węgorza (Anguilla anguilla) są małe, zredukowane, zanurzone głęboko w skórze. Sum (Silurus glanis) jest zupełnie pozbawiony łusek. Z kolei u konika morskiego (Hippocampus) łuski tworzą kościste płytki – wyrostki.
O wielkości, kształcie i budowie łusek decyduje sposób i prędkość pływania ryby danego gatunku, a także strefa, jaką zajmuje ona w zbiorniku wodnym (przy dnie, wśród roślinności lub w otwartej toni wodnej).
Rodzaje łusek
Ciało ryb pokrywają cztery rodzaje łusek:
łuski plakoidalnełuski plakoidalne;
łuski ganoidalnełuski ganoidalne;
łuski kosmoidalnełuski kosmoidalne;
łuski elastycznełuski elastyczne, dzielące się na:
cykloidalnecykloidalne;
ktenoidalnektenoidalne.
Łuski plakoidalne
Łuski plakoidalne to rodzaj najbardziej prymitywnych łusek. Pokrywają ciało ryb chrzęstnoszkieletowychryb chrzęstnoszkieletowych, ułożone w luźne szeregi. Nazywane są zębami kostnymi, ze względu na podobieństwo w wyglądzie i budowie do zębów kręgowców. Mogą być okresowo wymieniane na nowe.
Łuska plakoidalna zbudowana jest z zanurzonej głęboko w skórze właściwej płytki kostnej oraz osadzonego na niej i wystającego ponad naskórek ząbka kostnego (kolca). Ząbek od zewnątrz pokryty jest bardzo twardą, szkliwopodobną substancją – witrodentynąwitrodentyną. Pod spodem znajduje się warstwa tkanki kostnej – dentyny (zębiny)dentyny (zębiny), składającej się głównie ze związków nieorganicznych, ale także substancji organicznych i wody. Wnętrze ząbka stanowi jama wypełniona miazgą, w której znajdują się naczynia krwionośne oraz nerwy.
U ryb spodoustych łuski plakoidalne mogą być różnie wykształcone. Wśród rekinów wygląd i kształt łusek uzależnione są od trybu życia. Rekiny zamieszkujące wody w bliskim sąsiedztwie raf koralowych mają gładkie, płaskie łuski, co chroni je przed ocieraniem o skały. Na łuskach szybko pływających gatunków, takich jak żarłacz biały (Carcharodon carcharias) lub głowomłot (Sphyrna zygaena), występują rowki. Są one tak ułożone, że tworzą zagłębienia i grzbiety biegnące wzdłuż ciała ryby. W ten sposób ograniczany jest opór wody, co pozwala na pływanie z dużą prędkością. Rekiny pływające wolno – piłogony (Galeus melastomus) – mają na łuskach tylko kilka rowków.
Zróżnicowanie kształtów łusek plakoidalnych występuje nie tylko wśród różnych gatunków rekinów, ale także u tego samego osobnika. W okolicach głowy znajdują się łuski płaskie o zmniejszonych grzbietach, a te położone na tułowiu i ogonie mają długie zęby kostne i wysokie grzbiety.
Łuski ganoidalne
Łuski ganoidalne ułożone są w skośnie przebiegające szeregi i mają postać tarczek w kształcie rombów z ostrym, wystającym wyrostkiem pośrodku. Zbudowane są z dwóch warstw: zewnętrznej twardej, szklistej substancji nieorganicznej, ganoinyganoiny, oraz wewnętrznej substancji kostnej – izopedynyizopedyny.
W przeciwieństwie do łusek plakoidalnych powstają tylko raz i nie podlegają wymianie w ciągu życia ryby. W nieco zredukowanej postaci występują u ryb jesiotrowatych (Acipenseridae).
Łuski kosmoidalne
Łuski kosmoidalne mają budowę podobną do łusek ganoidalnych, jednak zamiast ganoiny występuje twarda zmineralizowana substancja – kosminakosmina. Łuski te pokrywały ciało niektórych gatunków ryb kopalnych oraz ryb trzonopłetwych z rodzaju Latimeria. Współcześnie występują u niszczukowatych (Lepisosteidae), wielopłetwcowatych (Polypteridae) i mięśniopłetwych (Sarcopterygii).
Łuski elastyczne
Z łusek ganoidalnych w wyniku redukcji warstwy ganoiny rozwinęły się łuski elastyczne. Zachodzą one na siebie dachówkowato i osadzone są nieco ukośnie, a u niektórych gatunków są bardzo płytko zanurzone w skórze właściwej.
Występują łuski elastyczne cykloidalne (okrągławe) i ktenoidalne (zgrzebłowate, grzebykowate).
Łuski cykloidalne
Łuski cykloidalne (okrągławe) są owalne i płaskie. Ich wolne, niezakotwiczone w skórze brzegi są gładkie. Pokrywają ciała ryb kostnoszkieletowychryb kostnoszkieletowych słodkowodnych, np. karpia (Cyprinus carpio), oraz słonowodnych, np. śledziowatych (Clupeidae), łososiowatych (Salmonidae) i dorszowatych (Gadidae).
Łuski ktenoidalne
Łuski ktenoidalne (zgrzebłowate, grzebykowate) są kształtem zbliżone do prostokąta. Na ich wolnym brzegu znajdują się delikatne wyrostki tworzące charakterystyczny dla tych łusek grzebyk. Jego obecność powoduje, że ciało ryb jest kłujące w dotyku. Łuski ktenoidalne występują powszechnie u różnych gatunków ryb kostnoszkieletowych, np. u okonia (Perca fluviatilis).
Świeżo wykluty narybek pokryty jest skórą pozbawioną łusek. Rozwijają się one dopiero później, w różnym czasie u poszczególnych gatunków ryb oraz w zależności od wielkości danego osobnika.
Łuski elastyczne na swojej powierzchni mają widoczne koncentrycznie biegnące pasma. Są to tzw. listewki sklerytowe, czyli pasma przyrostu rocznego. Mogą one układać się dookoła łuski lub poprzecznie do jej głównej osi. Analizując „zapis” przyrostów letnich i zimowych, można określić wiek ryby, podobnie jak na podstawie przyrostów drewna letniego i wiosennego określa się wiek drzewa.
Słownik
tkanka leżąca pod szkliwem, zbudowana głównie ze związków nieorganicznych; ochrania wnętrze zęba
twarda, bezkomórkowa substancja nieorganiczna podobna do szkliwa, pokrywająca z zewnątrz łuski ganoidalne
związek chemiczny należący do zasad purynowych, stanowiący jeden z podstawowych składników budulcowych kwasów nukleinowych
substancja o charakterze zbitej tkanki kostnej pozbawionej elementów komórkowych, występująca w łuskach ganoidalnych, kosmoidalnych i elastycznych
podobna do szkliwa twarda substancja pokrywająca z zewnątrz łuski kosmoidalne
cienkie płytki w skórze zbudowane z substancji podobnej do tkanki kostnej; pełnią funkcję ochronną oraz pomagają w poruszaniu się w wodzie
rodzaj łusek elastycznych; mają kształt kolisty i gładkie brzegi
rodzaj łusek zachodzących na siebie dachówkowato; przednie końce są głęboko zanurzone w skórze właściwej, tylne (wolne) są przykryte cienką warstwą skóry właściwej i naskórka
rodzaj łusek w kształcie rombów, których powierzchnia pokryta jest substancją podobną do szkliwa – ganoiną; występowały u form kopalnych, obecnie u niszczukowatych, wielopłetwców, a w formie silnie zredukowanej u jesiotrowatych
odmiana łusek ganoidalnych; pokryte od zewnątrz substancją podobną do szkliwa – kosminą (zamiast ganoiny); występują u ryb trzonopłetwych, np. latimerii
rodzaj łusek elastycznych; mają kształt prostokątny, brzegi łusek faliste i ząbkowane
rodzaj łusek składających się z kostnej płytki podstawnej zanurzonej w skórze właściwej i wystającego, haczykowatego wyrostka – zęba kostnego; występują u ryb chrzęstnoszkieletowych (spodoustych), np. rekina, płaszczki
podgromada ryb morskich, których szkielet zbudowany jest z tkanki chrzęstnej; np. płaszczki, rekiny
podgromada ryb słodkowodnych i słonowodnych, których szkielet wewnętrzny zbudowany jest z tkanki kostnej; np. pstrąg, karp, dorsz, makrela
zewnętrzna warstwa dentyny (zębiny), stanowiąca tkankę szkliwopodobną; powstała ze zmineralizowanej dentyny