Ciało ryb pokryte jest elastyczną, nierozciągliwą skórą, zbudowaną z wielowarstwowego naskórka, który stanowi warstwę zewnętrzną, oraz z leżącej pod nim skóry właściwej. Wytworem skóry właściwej są łuskiłuski cykloidalne (okrągławe)łuski, które chronią rybę przed uszkodzeniami, drobnoustrojami i innymi szkodliwymi czynnikami środowiska zewnętrznego.

Rr2XJwCPiSypM

Schemat przedstawia budowę rybich łusek. Na dole przekroju znajduje się skóra właściwa. Na niej pod skosem ułożone są łuski, które nakładają się jedne na drugie. Pokrywa je naskórek – jest to cienka wierzchnia warstwa skóry.

Łuski zanurzone są w skórze właściwej stroną podstawową, a koniec tylny (wolny) przykryty jest cienką warstwą skóry właściwej i naskórkiem. Większość łusek zachodzi na siebie dachówkowato. Wolnym końcem, wystającym ponad skórę właściwą, zwrócone są w kierunku ogona, co zmniejsza opór wody.

Łuski pokrywają najczęściej tułów i ogon ryby, ale mogą występować także na głowie, np. u szczupaka (Esox lucius) i sandacza (Sander lucioperca). Niektóre gatunki są prawie nagie, np. u wiosłonosa (Polyodon spathula) łuski zlokalizowane są jedynie w okolicy piersi i podstawy ogona, a u węgorza (Anguilla anguilla) są małe, zredukowane, zanurzone głęboko w skórze. Sum (Silurus glanis) jest zupełnie pozbawiony łusek. Z kolei u konika morskiego (Hippocampus) łuski tworzą kościste płytki – wyrostki.

O wielkości, kształcie i budowie łusek decyduje sposób i prędkość pływania ryby danego gatunku, a także strefa, jaką zajmuje ona w zbiorniku wodnym (przy dnie, wśród roślinności lub w otwartej toni wodnej).

Ciało ryb pokrywają cztery rodzaje łusek:

• łuski plakoidalnełuski plakoidalnełuski plakoidalne;

• łuski ganoidalnełuski ganoidalnełuski ganoidalne;

• łuski kosmoidalnełuski kosmoidalnełuski kosmoidalne;

• łuski elastycznełuski elastycznełuski elastyczne, dzielące się na:

  • cykloidalnełuski cykloidalne (okrągławe)cykloidalne;

  • ktenoidalnełuski ktenoidalnektenoidalne.

Łuski plakoidalne to rodzaj najbardziej prymitywnych łusek. Pokrywają ciało ryb chrzęstnoszkieletowychryby chrzęstnoszkieletowe (spodouste)ryb chrzęstnoszkieletowych, ułożone w luźne szeregi. Nazywane są zębami kostnymi, ze względu na podobieństwo w wyglądzie i budowie do zębów kręgowców. Mogą być okresowo wymieniane na nowe.

R76vIDajUPWfP

Zdjęcie przedstawia łuski plakoidalne. Są one na siebie nałożone, mają szarą barwę. Każdy z nich posiada pośrodku wystający ząbek przypominający ostrze.

Łuska plakoidalna zbudowana jest z zanurzonej głęboko w skórze właściwej płytki kostnej oraz osadzonego na niej i wystającego ponad naskórek ząbka kostnego (kolca). Ząbek od zewnątrz pokryty jest bardzo twardą, szkliwopodobną substancją – witrodentynąwitrodentynawitrodentyną. Pod spodem znajduje się warstwa tkanki kostnej – dentyny (zębiny)dentyna (zębina)dentyny (zębiny), składającej się głównie ze związków nieorganicznych, ale także substancji organicznych i wody. Wnętrze ząbka stanowi jama wypełniona miazgą, w której znajdują się naczynia krwionośne oraz nerwy.

U ryb spodoustych łuski plakoidalne mogą być różnie wykształcone. Wśród rekinów wygląd i kształt łusek uzależnione są od trybu życia. Rekiny zamieszkujące wody w bliskim sąsiedztwie raf koralowych mają gładkie, płaskie łuski, co chroni je przed ocieraniem o skały. Na łuskach szybko pływających gatunków, takich jak żarłacz biały (Carcharodon carcharias) lub głowomłot (Sphyrna zygaena), występują rowki. Są one tak ułożone, że tworzą zagłębienia i grzbiety biegnące wzdłuż ciała ryby. W ten sposób ograniczany jest opór wody, co pozwala na pływanie z dużą prędkością. Rekiny pływające wolno – piłogony (Galeus melastomus) – mają na łuskach tylko kilka rowków.

Zróżnicowanie kształtów łusek plakoidalnych występuje nie tylko wśród różnych gatunków rekinów, ale także u tego samego osobnika. W okolicach głowy znajdują się łuski płaskie o zmniejszonych grzbietach, a te położone na tułowiu i ogonie mają długie zęby kostne i wysokie grzbiety.

Łuski ganoidalne ułożone są w skośnie przebiegające szeregi i mają postać tarczek w kształcie rombów z ostrym, wystającym wyrostkiem pośrodku. Zbudowane są z dwóch warstw: zewnętrznej twardej, szklistej substancji nieorganicznej, ganoinyganoinaganoiny, oraz wewnętrznej substancji kostnej – izopedynyizopedynaizopedyny.

W przeciwieństwie do łusek plakoidalnych powstają tylko raz i nie podlegają wymianie w ciągu życia ryby. W nieco zredukowanej postaci występują u ryb jesiotrowatych (Acipenseridae).

RzOqi7zVc0CmQ

Na zdjęciu widoczny jest jesiotr ostronosy. Jest to podłużna ryba o szarym umaszczeniu, ma podłużny wzorek z boku ciała. Posiada ostry, wysunięty nos oraz sporej wielkości szare płetwy. Ogon ryby się zwęża i jest zakończony płetwą ogonową.

Łuski kosmoidalne mają budowę podobną do łusek ganoidalnych, jednak zamiast ganoiny występuje twarda zmineralizowana substancja – kosminakosminakosmina.  Łuski te pokrywały ciało niektórych gatunków ryb kopalnych oraz ryb trzonopłetwych z rodzaju Latimeria. Współcześnie występują u niszczukowatych (Lepisosteidae), wielopłetwcowatych (Polypteridae) i mięśniopłetwych (Sarcopterygii).

R1P3V2PiPcdNK

Na zdjęciu przedstawiona jest latimera. Jest to ryba średniej wielkości, posiada czarne oczy oraz ostro zakończone płetwy. Płetwa na jej ogonie ma wachlarzowatą strukturę. Ryba posiada liczne łuski ułożone obok siebie.

R1HI6noyFBvM9

Na zdjęciu widoczna jest niszczuka krokodyla. Jest to gatunek ryby. Jej ciało jest wydłużone, posiada długi, wąski pysk. Ryba posiada płetwy boczne oraz płetwę brzuszną i grzbietową tuż przy ogonie. Na powierzchni ciała ryby są dobrze widoczne łuski, ma ono szarą barwę.

Z łusek ganoidalnych w wyniku redukcji warstwy ganoiny rozwinęły się łuski elastyczne. Zachodzą one na siebie dachówkowato i osadzone są nieco ukośnie, a u niektórych gatunków są bardzo płytko zanurzone w skórze właściwej.

Występują łuski elastyczne cykloidalne (okrągławe) i ktenoidalne (zgrzebłowate, grzebykowate).

Łuski cykloidalne (okrągławe) są owalne i płaskie. Ich wolne, niezakotwiczone w skórze brzegi są gładkie. Pokrywają ciała ryb kostnoszkieletowychryby kostnoszkieletoweryb kostnoszkieletowych słodkowodnych, np. karpia (Cyprinus carpio), oraz słonowodnych, np.  śledziowatych (Clupeidae), łososiowatych (Salmonidae) i dorszowatych (Gadidae).

R1T9x63chDg2s

Ilustracja przedstawia przykłady łusek cykloidalnych. Łuski mają kształt sześciokątów. Na środku, na przecięciu przekątnych znajduje się miejsce, gdzie schodzą się łuki na łuskach. Każda z czterech części jest pokryta zakrzywionymi, łukowatymi wzorkami. Niektóre z łusek mają falisty brzeg.

Łuski ktenoidalne (zgrzebłowate, grzebykowate) są kształtem zbliżone do prostokąta. Na ich wolnym brzegu znajdują się delikatne wyrostki tworzące charakterystyczny dla tych łusek grzebyk. Jego obecność powoduje, że ciało ryb jest kłujące w dotyku. Łuski ktenoidalne występują powszechnie u różnych gatunków ryb kostnoszkieletowych, np. u okonia (Perca fluviatilis).

R1cZz4R2DnTQp

Ilustracja przedstawia przykłady łusek ktenoidalnych. Łuski mają owalny, a czasem zbliżony do prostokąta, nieregularny kształt. Ich powierzchnia pokryta jest schodzącymi się w jedno miejsce podłużnymi fałdami, a na ich wolnym brzegu znajdują się delikatne wyrostki tworzące charakterystyczny dla tych łusek grzebyk.

R28kDsug9fHGL

Zdjęcie przedstawia okonia. Jest to ryba średniej wielkości, posiada ciało o brunatnej barwie poprzecinanej przez szare, pionowe pasy. Na jej ciele widoczne są łuski. Ryba posiada dużą, rozłożystą płetwę grzbietową. Okoń posiada lekko wydłużony pysk oraz ciemne oczy.

Świeżo wykluty narybek pokryty jest skórą pozbawioną łusek. Rozwijają się one dopiero później, w różnym czasie u poszczególnych gatunków ryb oraz w zależności od wielkości danego osobnika.

Łuski elastyczne na swojej powierzchni mają widoczne koncentrycznie biegnące pasma. Są to tzw. listewki sklerytowe, czyli pasma przyrostu rocznego. Mogą one układać się dookoła łuski lub poprzecznie do jej głównej osi. Analizując „zapis” przyrostów letnich i zimowych, można określić wiek ryby, podobnie jak na podstawie przyrostów drewna letniego i wiosennego określa się wiek drzewa.

R1Zj8sAWUy4Ho

Schemat przedstawia wzrost łusek elastycznych u ryb. Po lewej stronie jest pokazana wielkość łusek ryby. U ryby małej łuski te są niewielkie, u średniej ryby się powiększają. U dorosłej ryby wielkość łusek jest już kilkukrotnie większa, niż u młodej.

Słownik