Détente, czyli odprężenie

Poważne kryzysy polityczne z początku lat 60. XX w. – kubański i berliński – wywołały na świecie psychozę strachu przed wojną nuklearną. Napięcie pomiędzy supermocarstwami wyraźnie opadło, gdy Richard Nixon, prezydent USA od 1969 r., zdecydował się ograniczyć konfrontacyjną strategię Amerykanów wobec Sowietów. Nową strategię Białego Domu współtworzył doradca prezydenta do spraw bezpieczeństwa Henry Kissinger. Obu politykom zależało na honorowym zakończeniu coraz bardziej upokarzającej dla Stanów Zjednoczonych interwencji w Wietnamie. Bardziej ustępliwe stanowisko wobec Moskwy zajęli także inni zachodni przywódcy, którzy w obliczu kryzysu paliwowego zabiegali o nowe rynki zbytu.

RnBL4z5Mof6YP

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn w samolocie. Dwóch siedzi przy stoliku, dwóch pozostałych w jego pobliżu na kanapie. Mężczyźni rozmawiają. Wszyscy mają na sobie garnitury. Jeden z mężczyzn ma szpakowate włosy, krzaczaste brwi, do marynarki ma przypięte dwa ordery. Uśmiecha się. To Leonid Breżniew. Naprzeciwko niego przy stoliku siedzi mężczyzna z ciemnymi, krótkimi włosami. To Richard Nixon. Patrzy w kierunku mężczyzny czarnych włosach, który do niego mówi. Obok mężczyzny o czarnych włosach siedzi starszy mężczyzna z siwymi, falowanymi włosami.

Ożywienie kontaktów handlowych z blokiem wschodnim dawało im nadzieję na dalszy rozwój gospodarczy. Socjaldemokrata Willy Brandt, kanclerz Republiki Federalnej Niemiec, zapoczątkował politykę ocieplenia stosunków z ZSRS i krajami bloku wschodniego, zwaną polityką wschodnią (OstpolitikOstpolitikOstpolitik). W 1970 r. władze RFN zawarły z ZSRS traktat o poszanowaniu granic w Europie. Jeszcze w tym samym roku Willy Brandt odwiedził Warszawę, gdzie uznał – do tej pory stanowczo kwestionowaną przez władze Niemiec Zachodnich – powojenną granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Brandt wykonał też niezwykle znaczący gest: klęknął przed pomnikiem ofiar powstania w getcie warszawskim. Oznaczało to symboliczne uznanie winy Niemców za zbrodnie nazistowskie. Wkrótce władze RFN uznały istnienie komunistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej i nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne. Nie oznaczało to jeszcze pełnej akceptacji powojennych granic. Niemiecki parlament uzależniał ich niezmienność od przyszłego traktatu pokojowego zjednoczonych Niemiec z aliantami.

Działania Willy’ego Brandta spowodowały, że polityka niemiecka wobec ZSRS stała się niezwykle samodzielna, co wzbudziło zaniepokojenie USA. Również Francja, która pod rządami prezydenta Charles’a de Gaulle’a starała się umocnić swoje znaczenie na arenie międzynarodowej jako główna siła w Europie, nie oglądając się na Amerykanów, poprawiła swoje relacje z ZSRS. Na współpracy z Zachodem zależało także Sowietom. Gospodarka sowiecka wymagała modernizacji oraz doinwestowania. Jednakże USA i inne mocarstwa zachodnie uzależniały pomoc od ograniczenia wyścigu zbrojeń. Zachód nalegał też na przestrzeganie praw człowieka przez kraje bloku wschodniego.

W zamian za dostęp do zachodniego know‑howknow‑howknow‑how Sowieci byli skłonni do ustępstw w tych kwestiach. Moskwa zamierzała jednocześnie wykorzystać porozumienie w celach propagandowych, przedstawiając się na arenie międzynarodowej jako kraj o rzekomo pokojowych intencjach. Sowietom zależało także na ostatecznym uznaniu przez Zachód powojennych granic w Europie. Dlaczego? Po II wojnie światowej nie doszło do międzynarodowej konferencji, która uporządkowałaby te kwestie i oficjalnie zatwierdziła zdobycze terytorialne bloku wschodniego. Niezwykle istotne dla komunistów było też uznanie NRD przez Niemcy Zachodnie. Do porozumienia z USA skłaniał również Sowietów konflikt z komunistycznymi Chinami, które w latach 70. nawiązały stosunki dyplomatyczne z Amerykanami. Ważną rolę odgrywało i to, że Leonid Breżniew, przywódca ZSRS od 1964 r., był bardziej skłonny do kompromisu z Zachodem niż jego poprzednik Nikita Chruszczow.

Kruchy rozejm

Efektem polityki détentedétentedétente, czyli odprężenia w stosunkach międzynarodowych, były układy ograniczające zbrojenia pomiędzy USA a ZSRS. W 1972 r. prezydent Richard Nixon jako pierwszy amerykański przywódca odwiedził Moskwę. Na Kremlu Nixon podpisał układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, od angielskiego skrótu zwany SALT ISALT ISALT I. Najważniejszym sukcesem polityki odprężenia była Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, do której doszło na terytorium neutralnej Finlandii. Po dwóch latach rozmów w 1975 r. w Helsinkach przywódcy krajów Europy Zachodniej, USA, Kanady oraz liderzy bloku wschodniego uroczyście podpisali Akt końcowy KBWE. Postanowienia konferencji trafiły do tzw. trzech koszyków. Pierwszy z nich obejmował, zgodnie z życzeniami Sowietów, decyzje dotyczące trwałości powojennych granic, w tym utrzymania podziału Niemiec na dwa kraje. W drugim znalazły się postanowienia odnośnie do współpracy gospodarczej, naukowej, technologicznej oraz kwestie ochrony środowiska. Tym samym Związek Sowiecki uzyskał upragniony dostęp do zachodniego know‑how. W zamian za to przywódcy komunistyczni zobowiązali się – w ramach trzeciego koszyka – do przestrzegania w swoich krajach praw człowieka. Ustępstwa Sowietów ułatwiły powstawanie i funkcjonowanie opozycji politycznej w krajach bloku wschodniego. W ten sposób trzeci koszyk odegrał szczególnie istotną rolę z punktu widzenia przyszłego upadku rządów komunistycznych w Europie Środkowo‑Wschodniej.

R1L4FntNB1v3Z

Zdjęcie przedstawia mężczyzn siedzących przy długim stole. To przywódcy miedzy innymi Niemiec, Stanów Zjednoczonych. Mężczyzna drugi od lewej strony podpisuje dokument. Pozostali politycy trzymają w dłoniach długopisy. Za nimi stoi kilku mężczyzn. Wszyscy mają na sobie garnitury. W tle jest kamera.

Dalsza realizacja polityki odprężenia natrafiła już na istotne przeszkody. Konserwatyści w USA krytykowali Nixona, zarzucając mu słabość i nadmierną ustępliwość wobec ZSRS. Tym bardziej że Sowieci nie zrezygnowali z polityki szerzenia swoich wpływów na świecie, np. w Angoli, Etiopii czy Kambodży. Następny gospodarz Białego Domu Gerald Ford (1974–1977) zaostrzył wprawdzie kurs wobec Sowietów, jednakże, pod wpływem Kissingera, nie odszedł całkowicie od polityki odprężenia. Jeszcze bardziej zdecydowane działania przeciwko ZSRS podjął kolejny prezydent, Jimmy Carter. Duży wpływ na jego politykę zagraniczną miał doradca prezydenta do spraw bezpieczeństwa, urodzony w Polsce dyplomata i uczony, polityczny przeciwnik Kissingera – Zbigniew Brzeziński. Zgodnie z sugestiami Brzezińskiego polityka amerykańska nabrała wyraźnie antykomunistycznego charakteru. Aby osłabić pozycję Kremla na arenie międzynarodowej, Carter zacieśnił relacje z Chinami, a współpracę z państwami komunistycznymi uzależniał od przestrzegania przez nie praw człowieka. Jednak nawet pod jego rządami Stany Zjednoczone nie zerwały całkowicie z polityką odprężenia. W 1979 r. Carter podpisał z ZSRS układ określany jako SALT IISALT IISALT II, który jeszcze bardziej ograniczał zbrojenia nuklearne. Porozumienie nie weszło jednak w życie w związku z sowiecką interwencją w Afganistanie z 1979 r.

Henry Kissinger i Zbigniew Brzeziński – giganci amerykańskiej dyplomacji

Olbrzymi wpływ na politykę Stanów Zjednoczonych wobec Związku Sowieckiego i całego bloku wschodniego miało dwóch charyzmatycznych amerykańskich dyplomatów: Henry Kissinger i Zbigniew Brzeziński.

Przeciwko „imperium zła”

Ostatecznie politykę odprężenia zdecydowanie porzucił następca Cartera, republikanin Ronald Reagan, prezydent USA w latach 1981–1989. Reagan zapoczątkował tym samym nowy etap w dziejach zimnej wojny. Prezydent otwarcie określał państwo sowieckie mianem „imperium zła”, a Stany Zjednoczone oraz kraje sojusznicze nazywał bojownikami wolności. Reagan podjął decyzję o rozbudowie amerykańskich sił zbrojnych. Ponadto Stany Zjednoczone umieściły w Europie Zachodniej dodatkowe głowice nuklearne. Prezydent rozpoczął program gwiezdnych wojen, jak obrazowo określał system zaawansowanej technologicznie ochrony antyrakietowej z użyciem promieni laserowych. Na arenie międzynarodowej Reagan wspierał wszelkie ruchy polityczne, w tym zbrojne, godzące w pozycję Moskwy, m.in. w Afganistanie i Ameryce Środkowej.

RyK8Lqci64Yex

Zdjęcie ukazuje kobietę i mężczyznę na trawniku przed niskim, białym budynkiem z kolumnami i dużymi oknami. Oboje są w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, szpakowate włosy, ubrany jest w garnitur. Uśmiecha się. Trzyma na smyczy psa, który go ciągnie. Kobieta, idąca obok, ma staranną fryzurę, ubrana jest w garsonkę, trzyma torebkę w lewej ręce. Uśmiecha się szeroko.

Bojownicy wolności mogli liczyć na dostawy broni, funduszy oraz pomoc amerykańskich doradców wojskowych. Ponadto prezydent aktywnie wspierał opozycję w krajach bloku wschodniego, zwłaszcza w Polsce, którą uważał za najsłabsze ogniwo Układu Warszawskiego. Jednocześnie umacniał relacje z zachodnimi politykami, którzy podzielali jego antykomunistyczne zapatrywania. Szczególnie serdeczne relacje łączyły Reagana z premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher oraz kanclerzem RFN Helmutem Kohlem. Amerykański przywódca przekonywał rodaków, że zaostrzenie zimnowojennego konfliktu zmusi Sowietów do zwiększenia nakładów na wojsko oraz intensywnych zbrojeń. To z kolei doprowadzi do kryzysu niewydolną, mało efektywną oraz przestarzałą gospodarkę i ZSRS zazbroi się na śmierć, jeśli tylko imperium zła spróbuje dotrzymać kroku silniejszym ekonomicznie Amerykanom. Przewidywania Reagana okazały się trafne. Przyszłość pokazała, że Sowieci nie byli w stanie sprostać wyścigowi zbrojeń narzuconemu przez Amerykanów.

Rn4aiLJVftv8U

Zdjęcie przedstawia grupę osób ubranych w mundury moro. Siedzą i stoją pod drzewem. To młodzi ludzie. Część z nich trzyma karabiny. Uśmiechają się do zdjęcia. W tle jest gęsty las.

Słownik

Słowa kluczowe

Afganistan, contras, détente, Ostpolitik, rozbrojenie, SALT I, SALT II, USA, „gwiezdne wojny”, zimna wojna, ZSRS, świat na przełomie tysiącleci, świat po II wojnie światowej

Bibliografia

W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, tłum. R. Zawadzki, Londyn 1993.

K. Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.