Na rozwój osadnictwa rolniczego miały wpływ dwie zasadnicze grupy uwarunkowań:

• czynniki fizjograficzne (przyrodniczo‑geograficzne),

• czynniki społeczno‑gospodarcze, przy czym ich udział w kształtowaniu krajobrazu osadniczego był różny w różnych okresach. Rozwój społeczno‑gospodarczy dokonywał się w sposób niejednostajny, pewne wydarzenia polityczne zwiększały jego dynamikę, inne go na jakiś czas hamowały (okresy dynamicznych przemian, stabilizacji i stagnacji).

Obszar wiejski można opisać jako teren o małym stopniu przekształcenia, małej gęstości zaludnienia, niskiej i rozproszonej zabudowie, znacznej ilości terenów zieleni, słabo rozwiniętej infrastrukturze. Ponadto cechuje się oszczędnością form (pragmatyzm), o jego ukształtowaniu decyduje  działalność rolnicza oraz duża liczba osób zatrudnionych w rolnictwie i w mniejszym zakresie innych form działalności ludzkiej, jak leśnictwo lub rybołówstwo.

W okresie średniowiecza (od XIII do XIV wieku) nastąpił dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego. Nowe wsie zakładano na tzw. „surowym korzeniu”, nastąpiła reorganizacja przestrzenna wsi wcześniej istniejących lub zmiana zasad lokacji. Doszło do komasacji i nowego podziału gruntów, w wyniku czego powstał inny, regularny układ pól: niwowy i łanowy oraz nowy system upraw – trójpolówka. Miało to wpływ na regularne rozplanowanie osiedli wiejskich – wykształciły się typy genetyczne kształtów wsi.

Do najliczniej występujących typów wsi należy zaliczyć:

• okolnice,

• owalnice,

• wielodrożnice,

• ulicówki,

• łańcuchówki,

• widlice,

• rzędówki,

• wieś łanów leśnych.

Typy wsi można podzielić również ze względu na ich kształt na regularne oraz nieregularne.

• Regularne:

  • ulicówka,

  • widlica,

  • łańcuchówka,

  • rzędówka,

  • szeregówka,

• Nieregularne:

  • wielodrożnice,

  • owalnice,

  • okolnice,

  • ślepe.

Typy genetyczne wsi

Okolnica (wieś placowa)

R1dNpCvjRgdVG1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający okolnicę. W centrum jest okrąg, a w nim niebieskie miejsce przypominające plamę. Dookoła okręgu są prostokąty oznaczające budynki oraz dwie drogi.

Wokół placu (majdanu) okrągłego lub nieregularnego stoją dość zwarto zabudowania, tworząc pierścień z jednym lub dwoma wejściami do wsi, na środku wsi tych znajduję się często kościół, budynki ustawione są „wejściami” w kierunku do wewnątrz – środka wsi. Do obecnych czasów zachowało się w Polsce niewiele wsi z czytelną formą okolnicy. Jedną z nich jest Chorzewo koło Pniew, a także wieś Łąkie koło Świebodzina. Okolnice to też wsie obronne (często otoczone dodatkową przeszkodą, np. fosą). Okolnice występują sporadycznie w południowo‑zachodniej Polsce (np. w okolicach Krakowa - miejscowość Burów k. Zabierzowa).

RDiHmAQjPKAgb

Zdjęcie przedstawia widok z góry na centrum wsi. W środku zdjęcia stoi budynek przypominający kościół, wokół niego za okręgiem przypominającym drogę są zabudowania.

Owalnica

Rql8hVFNn3rrL1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający owalnicę. W centrum jest owal. Przez jego środek przechodzi droga. Dookoła owalu są prostokąty oznaczające budynki oraz dwie drogi - odchodzą od wierzchołków owalu.

To również wieś placowa, w której plac główny przyjmuje kształt wrzeciona. Dostęp do wsi mógł być zamknięty dwiema bramami: na początku oraz u wylotu drogi. Tworzone były one wokół jakiejś przeszkody (np. stawu). Ten typ wsi wykształcił się na pograniczu słowiańsko‑germańskim. Występują one na Wyżynie Śląskiej, Pojezierzu Pomorskim i Nizinie Wielkopolskiej.

R10rmsA39rtu9

Zdjęcie przedstawia widok z góry na ulicę, tworząca owal. Wokół owalu są zabudowania. Teren jest płaski, widać na nim liczne pola.

Ulicówka

RYZJTnwuDt5Dt1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający ulicówkę. Przy szerszym pasie symbolizującym ulicę stoją prostokąty - budynki.

To wieś jednorodna, o zwartej zabudowie po obu stronach drogi. Swoim wyglądem przypominają ulicę w mieście. Zwarta zabudowa rozmieszczona jest po obu stronach jednej drogi na regularnych wąskich łanach pól uprawnychpola uprawnepól uprawnych. Występują one na Wyżynie Śląskiej, Pojezierzu Mazurskim i Nizinie Wielkopolskiej.

RzGKV7hGwM3PW

Zdjęcie przedstawia widok z góry na płaski teren. Przy ulicy biegnącej przez teren stoją zabudowania.

Wielodrożnica (wieś kupowa)

R1Hga7xzXDMsB1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający wielodrożnicę. Układ dróg przypomina krzyż. Przy drogach stoją prostokąty oznaczające zabudowania. Drogi mają rozgałęzienia.

Najstarszy typ wsi w Europie. Jest to wieś o charakterystycznej zabudowie, nieregularnym przebiegu dróg, przy którym zwarcie stoją domy i zabudowania gospodarczebudynek gospodarczyzabudowania gospodarcze. Zabudowa rozmieszczana jest po obu stronach dróg, na środku często występuje plac pełniący funkcję społeczno‑kulturalną we wsi. Rozmieszczenie dróg może pokrywać się z biegiem rzek lub obniżeniami terenu. Wielodrożnice występują w różnych krajach Europy: Niemczech, Serbii i Czarnogórze, na Węgrzech i w Polsce.

RKgBGO23gPfzE

Zdjęcie wykonane z góry ukazuje płaski teren z licznymi polami. Przy ulicach stoją liczne zabudowania. Ulice biegną w różnych kierunkach, w części centralnej tworzą kształt prostokątny.

Widlica

R1E5DU3fCoPF51

Na ilustracji jest schemat przedstawiający układ widlicy. Jest rozwidlenie dróg przypominające widelec typu dwuząb. Przy drogach są prostokąty - budynki. Stoją po dwóch stronach drogi.

Stanowi formę przejściową pomiędzy ulicówką a wielodrożnicą. Powstają na rozwidleniach dróg, często w miejscowości zbiegają się dwie drogi o znaczeniu ponadlokalnym. Występują często w północnej i zachodniej części Małopolski.

Łańcuchówka (wieś łanów leśnych)

R1QRhXqA8p5Ed1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający łańcuchówkę. Przez teren biegnie pas symbolizujący drogę - po jej dwóch stronach są prostokąty oznaczające budynki.

Powstała w wyniku prowadzonej planowo akcji osadniczej połączonej z wyrębem lasu. Typ wsi zlokalizowanej w dolinach rzek, gdzie zagrody lokalizowano po obu stronach drogi, a każda z nich zbudowana była na własnym łanie (włóce). Wsie tego typu występują w Bieszczadach, Sudetach i Przedgórzu Sudeckim, Wyżynie Śląskiej, Wyżynie Lubelskiej.

RGvhr2BM92uUL

Zdjęcie wykonane z góry przedstawia płaski teren, przez który biegnie droga. Przy drodze stoją budynki. Za nimi są wydzielone pola.

Rzędówka

R1SYGZNoslzvj1

Na ilustracji jest schemat przedstawiający rzędówkę. Wzdłuż obszaru zaznaczonego kolorem niebieskim - zbiornika wodnego - znajdują się prostokąty oznaczające budynki. Za nimi biegnie pas drogi.

Odznacza się luźnym rozmieszczeniem zabudowań wzdłuż drogi, najczęściej po jednej stronie, prostopadle do drogi biegnącymi szerokimi pasami pól – należącymi do tego samego gospodarza. Występują one na obszarach objętych parcelacją gruntów: Nizinie Mazowieckiej, Wyżynie Kieleckiej. Na Żuławach występują tzw. rzędówki bagienne, wzdłuż drogi i miedz biegną w ich obrębie kanały odwadniające.

R1B02ZRauYaKZ

Zdjęcie przedstawia widok z góry na płaski teren z licznymi polami. Na środku zdjęcia jest wąski zabudowany pas, po jego lewej stronie biegnie droga, a dalej jest rzeka.

Szeregówka

R1ZfQ022sVMTJ1

Ilustracja przedstawia pas drogi, od której odchodzą trzy drogi w regularnych odstępach. Po ich dwóch stronach w równych odstępach stoją identyczne prostokąty oznaczające budynki.

Domy stoją wzdłuż dróg bocznych, odbiegających od głównej drogi. Pola podzielone na regularne łany znajdowały się na zewnątrz, poza zabudowaną częścią wsi. Ten typ wsi jest wyrazem procesów rozdrobnienia wsi. Występują na Podlasiu.

Słownik