Przeczytaj
Na rozwój osadnictwa rolniczego miały wpływ dwie zasadnicze grupy uwarunkowań:
czynniki fizjograficzne (przyrodniczo‑geograficzne),
czynniki społeczno‑gospodarcze, przy czym ich udział w kształtowaniu krajobrazu osadniczego był różny w różnych okresach. Rozwój społeczno‑gospodarczy dokonywał się w sposób niejednostajny, pewne wydarzenia polityczne zwiększały jego dynamikę, inne go na jakiś czas hamowały (okresy dynamicznych przemian, stabilizacji i stagnacji).
Obszar wiejski można opisać jako teren o małym stopniu przekształcenia, małej gęstości zaludnienia, niskiej i rozproszonej zabudowie, znacznej ilości terenów zieleni, słabo rozwiniętej infrastrukturze. Ponadto cechuje się oszczędnością form (pragmatyzm), o jego ukształtowaniu decyduje działalność rolnicza oraz duża liczba osób zatrudnionych w rolnictwie i w mniejszym zakresie innych form działalności ludzkiej, jak leśnictwo lub rybołówstwo.
W okresie średniowiecza (od XIII do XIV wieku) nastąpił dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego. Nowe wsie zakładano na tzw. „surowym korzeniu”, nastąpiła reorganizacja przestrzenna wsi wcześniej istniejących lub zmiana zasad lokacji. Doszło do komasacji i nowego podziału gruntów, w wyniku czego powstał inny, regularny układ pól: niwowy i łanowy oraz nowy system upraw – trójpolówka. Miało to wpływ na regularne rozplanowanie osiedli wiejskich – wykształciły się typy genetyczne kształtów wsi.
Do najliczniej występujących typów wsi należy zaliczyć:
okolnice,
owalnice,
wielodrożnice,
ulicówki,
łańcuchówki,
widlice,
rzędówki,
wieś łanów leśnych.
Typy wsi można podzielić również ze względu na ich kształt na regularne oraz nieregularne.
Regularne:
ulicówka,
widlica,
łańcuchówka,
rzędówka,
szeregówka,
Nieregularne:
wielodrożnice,
owalnice,
okolnice,
ślepe.
Typy genetyczne wsi
Okolnica (wieś placowa)
Wokół placu (majdanu) okrągłego lub nieregularnego stoją dość zwarto zabudowania, tworząc pierścień z jednym lub dwoma wejściami do wsi, na środku wsi tych znajduję się często kościół, budynki ustawione są „wejściami” w kierunku do wewnątrz – środka wsi. Do obecnych czasów zachowało się w Polsce niewiele wsi z czytelną formą okolnicy. Jedną z nich jest Chorzewo koło Pniew, a także wieś Łąkie koło Świebodzina. Okolnice to też wsie obronne (często otoczone dodatkową przeszkodą, np. fosą). Okolnice występują sporadycznie w południowo‑zachodniej Polsce (np. w okolicach Krakowa - miejscowość Burów k. Zabierzowa).
Owalnica
To również wieś placowa, w której plac główny przyjmuje kształt wrzeciona. Dostęp do wsi mógł być zamknięty dwiema bramami: na początku oraz u wylotu drogi. Tworzone były one wokół jakiejś przeszkody (np. stawu). Ten typ wsi wykształcił się na pograniczu słowiańsko‑germańskim. Występują one na Wyżynie Śląskiej, Pojezierzu Pomorskim i Nizinie Wielkopolskiej.
Ulicówka
To wieś jednorodna, o zwartej zabudowie po obu stronach drogi. Swoim wyglądem przypominają ulicę w mieście. Zwarta zabudowa rozmieszczona jest po obu stronach jednej drogi na regularnych wąskich łanach pól uprawnychpól uprawnych. Występują one na Wyżynie Śląskiej, Pojezierzu Mazurskim i Nizinie Wielkopolskiej.
Wielodrożnica (wieś kupowa)
Najstarszy typ wsi w Europie. Jest to wieś o charakterystycznej zabudowie, nieregularnym przebiegu dróg, przy którym zwarcie stoją domy i zabudowania gospodarczezabudowania gospodarcze. Zabudowa rozmieszczana jest po obu stronach dróg, na środku często występuje plac pełniący funkcję społeczno‑kulturalną we wsi. Rozmieszczenie dróg może pokrywać się z biegiem rzek lub obniżeniami terenu. Wielodrożnice występują w różnych krajach Europy: Niemczech, Serbii i Czarnogórze, na Węgrzech i w Polsce.
Widlica
Stanowi formę przejściową pomiędzy ulicówką a wielodrożnicą. Powstają na rozwidleniach dróg, często w miejscowości zbiegają się dwie drogi o znaczeniu ponadlokalnym. Występują często w północnej i zachodniej części Małopolski.
Łańcuchówka (wieś łanów leśnych)
Powstała w wyniku prowadzonej planowo akcji osadniczej połączonej z wyrębem lasu. Typ wsi zlokalizowanej w dolinach rzek, gdzie zagrody lokalizowano po obu stronach drogi, a każda z nich zbudowana była na własnym łanie (włóce). Wsie tego typu występują w Bieszczadach, Sudetach i Przedgórzu Sudeckim, Wyżynie Śląskiej, Wyżynie Lubelskiej.
Rzędówka
Odznacza się luźnym rozmieszczeniem zabudowań wzdłuż drogi, najczęściej po jednej stronie, prostopadle do drogi biegnącymi szerokimi pasami pól – należącymi do tego samego gospodarza. Występują one na obszarach objętych parcelacją gruntów: Nizinie Mazowieckiej, Wyżynie Kieleckiej. Na Żuławach występują tzw. rzędówki bagienne, wzdłuż drogi i miedz biegną w ich obrębie kanały odwadniające.
Szeregówka
Domy stoją wzdłuż dróg bocznych, odbiegających od głównej drogi. Pola podzielone na regularne łany znajdowały się na zewnątrz, poza zabudowaną częścią wsi. Ten typ wsi jest wyrazem procesów rozdrobnienia wsi. Występują na Podlasiu.
Słownik
budynek przeznaczony do niezawodowego wykonywania prac warsztatowych oraz do przechowywania materiałów, narzędzi, sprzętu i płodów rolnych służących mieszkańcom budynku mieszkalnego
w polskim prawie jest to jednostka osadnicza powstała w wyniku ekspansji miejscowości na terenach oddalonych od wcześniej istniejących zabudowań, w szczególności kolonia miasta lub wsi
niewielka jednostka na terenie wiejskim o odmiennym charakterze zabudowy albo zamieszkana przez ludność związaną z określonym miejscem lub rodzajem pracy; osada może być samodzielna lub może stanowić część innej jednostki osadniczej; może być zaliczana do rodzaju miejscowości
obszar ziemi przeznaczony pod uprawę roślin, najczęściej obsiany lub obsadzony jedną rośliną, np. żytem, kukurydzą, ziemniakami
jednostka osadnicza o zwartej, skupionej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta
wieś, w której odległości między zagrodami są znaczne i przekraczają odległość 100 m, a zabudowania są rozmieszczone w miarę równomiernie na dużym obszarze
wieś składająca się z pewnej liczby stojących oddzielnie, oddalonych od siebie gospodarstw rolnych, czyli samotni (lub osad jednodworczych)