Kazimierz Przerwa‑Tetmajer

Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940) był jednym z najbardziej uznanych młodopolskich twórców. Pisał powieści, dramaty, zajmował się krytyką literacką, jednak największą sławę zyskał jako poeta. Datę wydania jego debiutanckiego tomu poetyckiego (1891) przyjmuje się umownie za początek okresu Młodej Polski. Tetmajer był głosem swojego pokolenia i doskonale potrafił wyrażać dekadenckie nastroje epoki. W jego twórczości można jednak zaobserwować próby przełamania pustki życiowej, poszukiwanie dróg spełnienia – w miłości, naturze i sztuce. Postać poety obrosła legendą, głównie za sprawą drugiej serii poezji wydanej w 1894 roku, gdzie pojawiły się takie utwory, jak Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Evviva l’arte! czy Lubię, kiedy kobieta... Artysta prowokował odwagą i szczerością wyznań, szokował czytelników odważnymi utworami o tematyce miłosnej, ale jednocześnie posługiwał się niezwykle wysublimowanym, kunsztownym stylem. Stanisław Wyspiański sportretował Tetmajera w Weselu (1901) pod postacią Poety. Większość czasu poeta spędzał w Krakowie i Zakopanem oraz w częstych podróżach. Jego późniejsze dzieła, poza zbiorem tatrzańskich opowiadań Na Skalnym Podhalu, nie zyskały już tak wielkiego rozgłosu i z czasem artysta odsunął się od życia społecznego.

Lubię, kiedy kobieta… należał do najczęściej cytowanych wierszy w epoce Młodej Polski, był również jednym z najbardziej skandalicznych. Wydany w 1894 w Serii drugiej erotyk Kazimierza Przerwy‑Tetmajera w niespotykany dotąd sposób wyrażał miłosną namiętność, podkreślając jej cielesne aspekty:

Śmiałe wyznania

Rzt5BmtyUgFkf1

Zdjęcie przedstawi portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna siedzi na krześle. Jest odwrócony lewym półprofilem do widza. Ramię mężczyzny jest wsparte na oparciu krzesła. Mężczyzna ma owalną twarz. Wyraźnie zaznaczone są na niej bruzdy biegnące od nosa ku końcom ust. Nad górną wargą ma gęste wąsy. Ich końcówki podkręcone są ku górze. Mężczyzna ma założoną nogę na nogę. Ubrany jest elegancko. Ma garnitur, koszulę i małą muchę. Na jego prawym ramieniu spoczywa szal. Na głowie ma niewielki, letni kapelusz. W rękach trzyma cienką laskę.

W okresie Młodej Polski miłość, podobnie jak inne tradycyjne tematy literatury, ulegała licznym przekształceniom. Twórcy przełomu wieków poszukiwali nowych, nienazwanych wcześniej doznań, pragnęli ukazać czytelnikowi nieodkryte wcześniej aspekty życia. Tak utworzyła się typowo młodopolska uczuciowość, łącząca w sobie aspekt zwierzęcy – czysto popędowy – ze skłonnością do sakralizacji miłości. Dążono do osiągnięcia silnych, krańcowych przeżyć, co znalazło wyraz w jednym z najpopularniejszych obrazów epoki, którym był Szał uniesień Władysława Podkowińskiego (1866–1985). Jak pisze Wojciech Gutowski:

RAypuTOE8Z4NR

Obraz przedstawia akt kobiecy. Ukazana jest na nim naga, rudowłosą kobieta. Kobieta siedzi na oszalałym karym koniu, stojącym dęba. Zwierzę odsłania zęby. Ma wysunięty język i rozszerzone chrapy. Z jego pyska toczy się piana. Kobieta dosiada rumaka na oklep. Obejmuje go za szyję. Oczy kobiety są zamknięte oczy. Jej rozwiane włosy splatają się z końską grzywą. Lewy górny róg obrazu jest rozświetlony. Barwa kieruje uwagę na jasną postać kobiety i pysk konia. Prawa strona obrazu przedstawia skłębiony mrok. Z trudem można dostrzec tu koński zad i ogon.

W podobnej konwencji zostały napisane słynne erotyki Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, które uderzały współczesnych odbiorców swoją śmiałością. AktyaktAkty miłosne pojawiały się we wcześniejszej polskiej liryce, lecz nigdy nie były przedstawiane w sposób tak jednoznaczny – kochanki w wierszach romantyków były ukazywane jako istoty czyste, anielskie, niemalże bezcielesne. Tetmajer zerwał z tą tradycją. W erotykach akcentował fizyczność kobiety, a miłość przedstawiał jako euforię zmysłów, uleganie instynktom.

Utwór Lubię, kiedy kobieta… przekracza tabu, jest pełen wzmianek o omdlewaniu, rozchylaniu warg i szukaniu ust. Tetmajer pisze wprost o żądzy, pożądaniu i rozkoszy, nie pozostawiając wątpliwości, jaki rodzaj uniesień ma na myśli. Z powodu hedonistycznego nastawienia podmiotu lirycznego wiersz mógł wzbudzać w chwili publikacji oburzenie czytelników. Mimo to poeta z wielkim wyczuciem poruszał się na granicy wulgarności, nigdy jej nie przekraczając – odważne wyznania formułował w sposób artystycznie doniosły, dbając o estetykę swoich utworów.

Ziemska czy nieziemska miłość?

Przedstawionej w wierszu uczuciowości nie można jednak zinterpretować jako całkowicie podporządkowanej biologicznym instynktom. Młoda Polska widziała w miłości coś więcej niż zwierzęce popędy – namiętne pragnienia ciała były przez twórców tego okresu łączone z przeżyciami wyższego rzędu. Przeciwstawiali się oni determinizmowi, który zakładał, że wszystkie ludzkie działania wynikają z uwarunkowanych fizycznością mechanizmów; podkreślali znaczenie wolnej woli rodzącej się w duszy.

W sztuce przełomu wieków można zauważyć silną tendencję do łączenia przeżyć miłosnych z uniesieniami duchowymi. Koncepcja ta pojawiła się już w średniowiecznej mistyce oraz w liryce miłosnej, lecz w Młodej Polsce otrzymała dużo śmielszy wyraz. Również w utworze Tetmajera można dostrzec podobny zabieg. Opisane w nim spełnienie cielesne odsłania głębsze, wciąż nienasycone pragnienia. Ten głód nie prowokuje jednak do ponownego oddania się lubieżności, lecz objawia się poprzez aktywność duchową: myśl moja już od niej wybiega skrzydlata / w nieskończone przestrzenie nieziemskiego świata. Autor ukazuje zatem, że wyłączne skupienie na potrzebach fizycznych nie może dać człowiekowi pełnej satysfakcji. Dążenia ciała są jedynie ułamkiem dążeń duszy, którą zaspokoić może tylko nieskończoność.

Słownik