Komponenty środowiska przyrodniczego dzielą się na przewodnie i podporządkowane. Do komponentów przewodnich należy rzeźba i budowa geologiczna. Ich cechy decydują o charakterze komponentów podporządkowanych – wód, klimatu lokalnego, gleb i roślinności.

Rzeźba terenu Polski wykazuje układ pasowy. Jest to uwarunkowane budową struktur geologicznych, globalnymi zmianami klimatycznymi, które doprowadziły do wystąpienia w plejstocenie glacjałów i interglacjałów, jak również oddziaływaniem zachodzących także współcześnie różnorodnych procesów rzeźbotwórczych.

Północną i środkową część kraju, stanowiącą 91,4% powierzchni, zajmują obszary nizinne, o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m. Od południowego wschodu sąsiaduje z nimi pas wyżyn z wysokościami bezwzględnymi 300–500 m n.p.m., natomiast wzdłuż południowych krańców Polski przebiegają pasma niskich (500–600 m n.p.m.), średnich (600–1000 m n.p.m.) i wysokich gór (powyżej 1000 m n.p.m.), oddzielonych od pasa wyżyn obniżeniami (kotlinami) podgórskimi. W wymienionych pasach rzeźby zróżnicowaniu ulegają także cechy innych komponentów środowiska przyrodniczego, można je więc określić mianem pasów krajobrazowych. Na przykład obszary występowania gleb bielicowych i lasów iglastych pokrywają się ze sobą, ponieważ wymienione cechy są współzależne.

RxKyrJzYgPYou

Mapa Polski przedstawia krainy geograficzne. Od góry znajdują się pobrzeża, następnie pojezierza, niziny, wyżyny. Przy granicy z Czechami są stare góry Sudety, a przy granicy ze Słowacją młode góry Karpaty.

Z pasowym układem rzeźby związana jest budowa geologiczna, a przede wszystkim rodzaj skał oraz układ warstw skalnych – zręby i fałdy budujące polskie góry tworzą najczęściej wzniesienia, natomiast niecki i zapadliska – obniżenia. Podczas zlodowaceń plejstoceńskich północna i środkowa część Polski została pokryta warstwą osadów polodowcowych, glin zwałowych, piasków i żwirów.

Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią, wyznaczana przez strefę kontaktu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej z paleozoiczną platformą zachodniej i środkowej Europy. Granica ma charakter szerokiej strefy przejściowej, w obrębie której pewne cechy stopniowo zanikają, a inne się pojawiają. Taki właśnie przejściowy charakter ma zróżnicowanie cech komponentów środowiska. Jej ogólny przebieg determinują nie tylko cechy budowy geologicznej i rzeźby powierzchni terenu, ale także cechy klimatyczne i biogeograficzne. Terytorium Polski leży bowiem w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, o charakterystycznych cechach przejściowych – wpływach morskich na zachodzie i kontynentalnych na wschodzie. Najczęściej spotykanymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na żyznych siedliskach wielogatunkowe lasy liściaste. Przez teren Polski przebiegają granice zasięgu gatunków roślin właściwych dla różnych części Europy (buka, jodły, świerka i in.). Niemal cały obszar kraju leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, w tym ponad 90% przypada na dorzecza Wisły i Odry. Pozostałą część odwadniają rzeki przymorza i rzeki dorzecza Niemna. Niewielkie obszary należą do zlewiska Morza Czarnego i Północnego.

Pobrzeża

Pobrzeża ciągną się wąskim pasem wzdłuż południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego, od wyspy Uznam po Zalew Wiślany. Rzeźba pobrzeży została ukształtowana przez działalność akumulacyjną i erozyjną lądolodu skandynawskiego, wód rzecznych i morskich oraz wiatrów. Są to tereny nizinne, których wysokość bezwzględna rzadko przekracza 100 m n.p.m, z nielicznymi wzgórzami. W rzeźbie terenu przeważają równiny moreny dennej, równiny bagienne, torfowiska i wzgórza wydmowe. Występują tu zróżnicowane krajobrazy: deltowe, jeziorno‑bagienne, wydmowe, wybrzeży klifowych oraz wysoczyzn morenowych. Oprócz wymienionych form występują równiny morenowe położone poniżej 100 m n.p.m., rozcięte siecią małych pradolin, z pojedynczymi wzgórzami. Klimat kształtują masy powietrza napływające znad Morza Bałtyckiego i Oceanu Atlantyckiego, co powoduje, że zimy są łagodne, lata niezbyt upalne, a średnie roczne sumy opadów są nieco większe niż przeciętnie w Polsce. W strefie pobrzeży występują mało i średnio żyzne gleby (bielicowe, płowe, brunatne, bagienne), tylko na Żuławach Wiślanych są żyzne mady. W zbiorowiskach roślinnych dominują nadmorskie bory sosnowe (bory bażynowe), buczyny (buczyna pomorska), roślinność wydmowa oraz łąki bagienne i wrzosowiska. Pojawiają się także gatunki atlantyckie.

RURUKc1C0n4DM

Zdjęcie przedstawia klif. Z prawej strony znajduje się zbocze porośnięte niedużą trawą. Trochę dalej rosną drzewa. Z lewej strony u podnóża klifu jest piasek oraz morze.

R1dzaMYrNg39x

Zdjęcie przedstawia wydmy. Na pierwszym planie znajduje się zieleń. Dalej są wydmy a za nimi znowu teren zielony. W tle znajduje się morze.

RlHQWFOaKph8E

Zdjęcie przedstawia Żuławy Wiślane. Na pierwszym planie znajdują się niskie drzewa. Za nimi znajduje się pole uprawne. Dalej jest trawa oraz drzewa w tle.

Pojezierza

Charakterystyczną cechą krajobrazu pojezierzy jest krajobraz młodoglacjalny, związany z ostatnim zlodowaceniem (Wisły), którego cechą charakterystyczną jest m.in. duże zróżnicowanie rzeźby i znaczna liczba jezior. W rzeźbie terenu zaznacza się równoleżnikowy układ form polodowcowych, począwszy od wzniesień moren czołowych, przez wysoczyzny moreny dennej, równiny sandrowe, po pradoliny. Najwyższymi wzniesieniami są wzgórza moreny czołowej z kulminacją Wieżycy (329 m n.p.m). Występują tu utwory polodowcowe: piaski, żwiry, gliny, iły. Sieć rzeczna ukształtowana została przez lądolód – duże rzeki płyną pradolinami, tworząc przełomy, mniejsze dostosowały się do rzeźby terenu (spływają z moren przez sandry do pradolin). W dnach pradolin rozwinęły się bagna i torfowiska. Na glinach morenowych powstały gleby brunatne, a na piaskach sandrowych – gleby bielicowe i płowe. Tylko na Kujawach i w okolicy Gniezna występują żyzne czarne ziemie. Obszar pojezierzy porastają bory sosnowe, bory i lasy mieszane oraz buczyny. Klimat jest zróżnicowany – na pojezierzach: Wielkopolskim i Pomorskim o cechach morskich, na Pojezierzu Mazurskim – o cechach kontynentalnych. We wschodniej Wielkopolsce i na Kujawach zaznacza się stepowienie.

R15F1FdYyL9D1

Zdjęcie przedstawia widok na Pojezierze Kaszubskie. Na pierwszym planie znajdują się drzewa na niewielkim wzniesieniu. W tle płynie rzeka, za którą znajduje się kolejne porośnięte zielenią wzniesienie.

RnMFCRhYeBqD7

Zdjęcie przedstawia widok na Pojezierze Mazurskie. W centralnym miejscu zdjęcia znajduje się jezioro o nieregularnych brzegach, na których rosną drzewa. W tle jest niebo z chmurami.

R3xQaZsvQZe4I

Zdjęcie przedstawia widok na Pojezierze Wielkopolskie. Na pierwszym planie znajduje się teren porośnięty trawą oraz krzewami. Dalej jest fragment jeziora. Za nim rosną drzewa.

Niziny Środkowopolskie

Na Nizinach Środkowopolskich występuje krajobraz staroglacjalny, charakteryzujący się wyrównaną rzeźbą terenu, równinną, falistą, miejscami pagórkowatą, z niewielkimi spadkami i deniwelacjami. Występują tu denudacyjne równiny morenowe oraz pagórki i wzgórza ostańcowe, będące szczątkami moren czołowych lub innych form powstałych w rezultacie działania lądolodu zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty). Ich wysokość przekracza niekiedy 100 m n.p.m. Tworzą one formy bardzo wyraźnie wyodrębniające się w krajobrazie. Należą do nich m.in. Wał Trzebnicki i moreny Czerwonego Boru. Oprócz nich występują równinne tereny sandrowe, zwykle nachylone ku południu, zbudowane z warstwowanych piasków i żwirów. Ich powierzchnia jest urozmaicona przez zagłębienia wytopiskowe, w części zajęte przez jeziora lub torfowiska (Sandr Kurpiowski). Na terenie Nizin Środkowopolskich powszechnie występują także pagórki, wzgórza i pola wydmowe. Dominują gleby bielicowe, rdzawe, a na obszarach o większej żyzności gleby płowe i brunatne, z reguły wyługowane. Lokalnie występują także czarne ziemie, a w dolinach dużych rzek – mady. Średnia roczna suma opadów jest niższa niż przeciętnie w Polsce. Na niektórych obszarach występują procesy stepowienia. Z zachodu na wschód zmniejsza się średnia roczna temperatura powietrza i wzrasta kontynentalizm klimatu. Sieć rzeczna uwarunkowana jest formami rzeźby polodowcowej – duże rzeki, Wisła, Odra, Narew i Bug, płyną pradolinami, tworząc niekiedy przełomy. W dnach pradolin występują bagna i torfowiska, a na wyższych tarasach – wydmy. Mniejsze cieki dostosowały się do rzeźby terenu. Wody podziemne występują na zróżnicowanej głębokości. Lasy reprezentują przeważnie bory i bory mieszane, w północno‑wschodniej części Polski z dużym udziałem świerku, natomiast na terenach o większej żyzności pojawiają się grądy.grądgrądy. Wskutek ingerencji człowieka w ubiegłych wiekach zostały one prawie całkowicie wycięte, a tereny zamieniono na pola uprawne. Największe kompleksy leśne tworzą Bory Dolnośląskie, Bory Stobrawskie, Puszcza Kampinoska oraz Puszcza Białowieska.

ReaYZYvAXFEuF

Zdjęcie przedstawia widok na Nizinę Mazowiecką. Na pierwszym planie rośnie roślina uprawna. W tle jeździ traktor. Dalej rosną drzewa.

R9HeYkL07LmQY

Zdjęcie przedstawia widok na Nizinę Podlaską. Przez środek przebiega ziemista droga. Po obu jej stronach stoi płot oraz rośnie trawa i drzewa liściaste.

ReinoqszDsDJN

Zdjęcie przedstawia widok na Dolinę Wisły. Przez środek przepływa Wisła. Jej brzegi porośnięte są drzewami.

Wyżyny

Rzeźba pasa wyżyn jest związana z różnorodnymi procesami wewnętrznymi i zewnętrznymi. W orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej wypiętrzyły się Góry Świętokrzyskie. W czasie zlodowaceń plejstoceńskich pas wyżyn znajdował się na przedpolu lądolodu. W strefie peryglacjalnej powstawały gołoborza, pokrywy lessowe oraz wydmy śródlądowe. Najmłodszymi formami terenu na wyżynach są wąwozy lessowe i doliny rzeczne. Gleby zaliczają się do najbardziej żyznych w Polsce – są to głównie czarnoziemy wykształcone na lessach, rędziny związane z węglanowym podłożem, gleby brunatne i czarne ziemie. Klimat pasa wyżyn charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami w stosunku do otaczających obszarów, co związane jest z większą wysokością bezwzględną. Ku wschodowi wzrasta kontynentalizm klimatu. Swe źródła ma tu kilka większych polskich rzek, np. Warta, Pilica, Wieprz, Prosna. Jeziora i tereny podmokłe występują rzadko – ich większe zgrupowanie występuje jedynie na Polesiu. Roślinność naturalną pasa wyżyn tworzą bory i bory mieszane z dominacją jodły, świerku, modrzewia i buka. Szczególnie cennym, naturalnym zbiorowiskiem roślinnym jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich.

RpOiDcWpOVlAo

Zdjęcie przedstawia widok na Góry Świętokrzyskie. Na pierwszym planie znajduje się teren porośnięty trawą oraz niewysokimi drzewami. W tle znajdują się wzniesienia.

RUM4kUWMbpbMO

Zdjęcie przedstawia widok na Jurę Krakowsko‑Częstochowską. Z lewej strony znajduje się wzniesienie. Jest zbudowane ze skał, na których rosną drzewa. Po prawej stronie zbocze opada. Znajdują się tam zabudowania.

RDFT2V15d9mfF

Zdjęcie przedstawia widok na Roztocze. Teren lekko się podnosi. Na pierwszym planie znajduje się trawa. Dalej rosną krzewy oraz drzewa.

Kotliny podkarpackie

Pas kotlin podkarpackich to zapadlisko tektoniczne, które wytworzyło się w czasie orogenezy alpejskiej wskutek powstania uskoków tektonicznych, powodujących powstanie rozległego obniżenia terenu. Oddziela Karpaty od pasa wyżyn na północy i Sudetów na zachodzie W plejstocenie obszar ten był pokryty lądolodem tylko w czasie zlodowacenia Sanu, natomiast podczas następnych zlodowaceń znajdował się w strefie peryglacjalnej. Powierzchnię pokrywają głównie piaski i gliny zdenudowanych wysoczyzn morenowych. Większość obszaru zajmują gleby bielicowe i płowe wytworzone z piasków i glin zwałowych. W dnach dolin występują mady. Niegdyś teren ten porastały lasy, głównie bory, bory mieszane i grądygrądgrądy, zostały one jednak w większości wykarczowane. Największymi kompleksami leśnymi są dziś Puszcza Solska z Lasami Janowskimi na wschodzie Kotliny Sandomierskiej, pozostałości dawnej Puszczy Sandomierskiej i Puszcza Niepołomicka koło Krakowa.

Rd5AvNRfPNaR8

Zdjęcie przedstawia widok na Kotlinę Oświęcimską. Na pierwszym planie znajdują się pola uprawne oraz skupiska drzew. Dalej jest rzeka.

R1LTrW9F4WuWx

Zdjęcie przedstawia widok na Kotlinę Sandomierską. Na pierwszym planie znajdują się skupiska zielonej roślinności oraz drzewko liściaste. W tle są niewielkie wzniesienia terenu z polami uprawnymi.

Góry

Pas gór leży w południowej i południowo‑zachodniej części Polski. Należą do nich Sudety i Karpaty, w skład których wchodzą Beskidy, Pieniny, Bieszczady. Są one zaliczane do gór średnich, których wysokości bezwzględne sięgają do ok. 1500 m n.p.m. (pojedyncze szczyty są wyższe). Tylko Tatry będące częścią Karpat należą do gór wysokich, osiągając maksymalną kulminację 2499 m n.p.m. (Rysy). Górski klimat jest odmienny od pozostałych regionów – lata są chłodne, a zimy bardziej mroźne niż na terenach położonych niżej. Charakteryzują go m.in. mniejsze wartości temperatury powietrza obniżającej się z wysokością, większe sumy opadów, silniejszy wiatr. Zjawiska te są przyczyną piętrowościpiętrowośćpiętrowości klimatycznej, z którą powiązana jest piętrowość roślinna.

R1AIJMvg723Vc

Zdjęcie przedstawia widok na Śnieżkę. Na pierwszym planie jest wybrukowana ścieżka, którą idą ludzie. Po jej obu stronach rośnie niska trawiasta i krzaczasta roślinność. Ścieżka wiedzie w głąb zdjęcia i prowadzi na szczyt góry. Na samym szczycie znajduje się budowla.

RXgyhDoDHdzNU

Zdjęcie przedstawia widok na pasmo Jaworzyny w Beskidzie Sądeckim. W środku zdjęcia, w obniżeniu, znajdują się zabudowania. Dalej teren się wznosi i jest porośnięty zielenią.

R1ZsFSMnyNRMu

Zdjęcie przedstawia widok na Górę Smerek w Bieszczadach. Na pierwszym planie rośnie krzaczasta i trawiasta roślinność. Dalej znajduje się wzniesienie pozbawione roślinności.

R2A11GSwAKkP2

Zdjęcie przedstawia widok z przełęczy Liliowe na Tatry Wysokie. Na pierwszym planie znajduje się porośnięte trawiastą roślinnością zbocze opadające w lewą stronę do jeziorka. W tle znajdują się strzeliste szczyty pomiędzy którymi zalegają niewielkie ilości śniegu.

Słownik