Przeczytaj
Komponenty środowiska przyrodniczego dzielą się na przewodnie i podporządkowane. Do komponentów przewodnich należy rzeźba i budowa geologiczna. Ich cechy decydują o charakterze komponentów podporządkowanych – wód, klimatu lokalnego, gleb i roślinności.
Rzeźba terenu Polski wykazuje układ pasowy. Jest to uwarunkowane budową struktur geologicznych, globalnymi zmianami klimatycznymi, które doprowadziły do wystąpienia w plejstocenie glacjałów i interglacjałów, jak również oddziaływaniem zachodzących także współcześnie różnorodnych procesów rzeźbotwórczych.
Północną i środkową część kraju, stanowiącą 91,4% powierzchni, zajmują obszary nizinne, o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m. Od południowego wschodu sąsiaduje z nimi pas wyżyn z wysokościami bezwzględnymi 300–500 m n.p.m., natomiast wzdłuż południowych krańców Polski przebiegają pasma niskich (500–600 m n.p.m.), średnich (600–1000 m n.p.m.) i wysokich gór (powyżej 1000 m n.p.m.), oddzielonych od pasa wyżyn obniżeniami (kotlinami) podgórskimi. W wymienionych pasach rzeźby zróżnicowaniu ulegają także cechy innych komponentów środowiska przyrodniczego, można je więc określić mianem pasów krajobrazowych. Na przykład obszary występowania gleb bielicowych i lasów iglastych pokrywają się ze sobą, ponieważ wymienione cechy są współzależne.
Z pasowym układem rzeźby związana jest budowa geologiczna, a przede wszystkim rodzaj skał oraz układ warstw skalnych – zręby i fałdy budujące polskie góry tworzą najczęściej wzniesienia, natomiast niecki i zapadliska – obniżenia. Podczas zlodowaceń plejstoceńskich północna i środkowa część Polski została pokryta warstwą osadów polodowcowych, glin zwałowych, piasków i żwirów.
Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią, wyznaczana przez strefę kontaktu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej z paleozoiczną platformą zachodniej i środkowej Europy. Granica ma charakter szerokiej strefy przejściowej, w obrębie której pewne cechy stopniowo zanikają, a inne się pojawiają. Taki właśnie przejściowy charakter ma zróżnicowanie cech komponentów środowiska. Jej ogólny przebieg determinują nie tylko cechy budowy geologicznej i rzeźby powierzchni terenu, ale także cechy klimatyczne i biogeograficzne. Terytorium Polski leży bowiem w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, o charakterystycznych cechach przejściowych – wpływach morskich na zachodzie i kontynentalnych na wschodzie. Najczęściej spotykanymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na żyznych siedliskach wielogatunkowe lasy liściaste. Przez teren Polski przebiegają granice zasięgu gatunków roślin właściwych dla różnych części Europy (buka, jodły, świerka i in.). Niemal cały obszar kraju leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, w tym ponad 90% przypada na dorzecza Wisły i Odry. Pozostałą część odwadniają rzeki przymorza i rzeki dorzecza Niemna. Niewielkie obszary należą do zlewiska Morza Czarnego i Północnego.
Pobrzeża
Pobrzeża ciągną się wąskim pasem wzdłuż południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego, od wyspy Uznam po Zalew Wiślany. Rzeźba pobrzeży została ukształtowana przez działalność akumulacyjną i erozyjną lądolodu skandynawskiego, wód rzecznych i morskich oraz wiatrów. Są to tereny nizinne, których wysokość bezwzględna rzadko przekracza 100 m n.p.m, z nielicznymi wzgórzami. W rzeźbie terenu przeważają równiny moreny dennej, równiny bagienne, torfowiska i wzgórza wydmowe. Występują tu zróżnicowane krajobrazy: deltowe, jeziorno‑bagienne, wydmowe, wybrzeży klifowych oraz wysoczyzn morenowych. Oprócz wymienionych form występują równiny morenowe położone poniżej 100 m n.p.m., rozcięte siecią małych pradolin, z pojedynczymi wzgórzami. Klimat kształtują masy powietrza napływające znad Morza Bałtyckiego i Oceanu Atlantyckiego, co powoduje, że zimy są łagodne, lata niezbyt upalne, a średnie roczne sumy opadów są nieco większe niż przeciętnie w Polsce. W strefie pobrzeży występują mało i średnio żyzne gleby (bielicowe, płowe, brunatne, bagienne), tylko na Żuławach Wiślanych są żyzne mady. W zbiorowiskach roślinnych dominują nadmorskie bory sosnowe (bory bażynowe), buczyny (buczyna pomorska), roślinność wydmowa oraz łąki bagienne i wrzosowiska. Pojawiają się także gatunki atlantyckie.
Pojezierza
Charakterystyczną cechą krajobrazu pojezierzy jest krajobraz młodoglacjalny, związany z ostatnim zlodowaceniem (Wisły), którego cechą charakterystyczną jest m.in. duże zróżnicowanie rzeźby i znaczna liczba jezior. W rzeźbie terenu zaznacza się równoleżnikowy układ form polodowcowych, począwszy od wzniesień moren czołowych, przez wysoczyzny moreny dennej, równiny sandrowe, po pradoliny. Najwyższymi wzniesieniami są wzgórza moreny czołowej z kulminacją Wieżycy (329 m n.p.m). Występują tu utwory polodowcowe: piaski, żwiry, gliny, iły. Sieć rzeczna ukształtowana została przez lądolód – duże rzeki płyną pradolinami, tworząc przełomy, mniejsze dostosowały się do rzeźby terenu (spływają z moren przez sandry do pradolin). W dnach pradolin rozwinęły się bagna i torfowiska. Na glinach morenowych powstały gleby brunatne, a na piaskach sandrowych – gleby bielicowe i płowe. Tylko na Kujawach i w okolicy Gniezna występują żyzne czarne ziemie. Obszar pojezierzy porastają bory sosnowe, bory i lasy mieszane oraz buczyny. Klimat jest zróżnicowany – na pojezierzach: Wielkopolskim i Pomorskim o cechach morskich, na Pojezierzu Mazurskim – o cechach kontynentalnych. We wschodniej Wielkopolsce i na Kujawach zaznacza się stepowienie.
Niziny Środkowopolskie
Na Nizinach Środkowopolskich występuje krajobraz staroglacjalny, charakteryzujący się wyrównaną rzeźbą terenu, równinną, falistą, miejscami pagórkowatą, z niewielkimi spadkami i deniwelacjami. Występują tu denudacyjne równiny morenowe oraz pagórki i wzgórza ostańcowe, będące szczątkami moren czołowych lub innych form powstałych w rezultacie działania lądolodu zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty). Ich wysokość przekracza niekiedy 100 m n.p.m. Tworzą one formy bardzo wyraźnie wyodrębniające się w krajobrazie. Należą do nich m.in. Wał Trzebnicki i moreny Czerwonego Boru. Oprócz nich występują równinne tereny sandrowe, zwykle nachylone ku południu, zbudowane z warstwowanych piasków i żwirów. Ich powierzchnia jest urozmaicona przez zagłębienia wytopiskowe, w części zajęte przez jeziora lub torfowiska (Sandr Kurpiowski). Na terenie Nizin Środkowopolskich powszechnie występują także pagórki, wzgórza i pola wydmowe. Dominują gleby bielicowe, rdzawe, a na obszarach o większej żyzności gleby płowe i brunatne, z reguły wyługowane. Lokalnie występują także czarne ziemie, a w dolinach dużych rzek – mady. Średnia roczna suma opadów jest niższa niż przeciętnie w Polsce. Na niektórych obszarach występują procesy stepowienia. Z zachodu na wschód zmniejsza się średnia roczna temperatura powietrza i wzrasta kontynentalizm klimatu. Sieć rzeczna uwarunkowana jest formami rzeźby polodowcowej – duże rzeki, Wisła, Odra, Narew i Bug, płyną pradolinami, tworząc niekiedy przełomy. W dnach pradolin występują bagna i torfowiska, a na wyższych tarasach – wydmy. Mniejsze cieki dostosowały się do rzeźby terenu. Wody podziemne występują na zróżnicowanej głębokości. Lasy reprezentują przeważnie bory i bory mieszane, w północno‑wschodniej części Polski z dużym udziałem świerku, natomiast na terenach o większej żyzności pojawiają się grądy.grądy. Wskutek ingerencji człowieka w ubiegłych wiekach zostały one prawie całkowicie wycięte, a tereny zamieniono na pola uprawne. Największe kompleksy leśne tworzą Bory Dolnośląskie, Bory Stobrawskie, Puszcza Kampinoska oraz Puszcza Białowieska.
Wyżyny
Rzeźba pasa wyżyn jest związana z różnorodnymi procesami wewnętrznymi i zewnętrznymi. W orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej wypiętrzyły się Góry Świętokrzyskie. W czasie zlodowaceń plejstoceńskich pas wyżyn znajdował się na przedpolu lądolodu. W strefie peryglacjalnej powstawały gołoborza, pokrywy lessowe oraz wydmy śródlądowe. Najmłodszymi formami terenu na wyżynach są wąwozy lessowe i doliny rzeczne. Gleby zaliczają się do najbardziej żyznych w Polsce – są to głównie czarnoziemy wykształcone na lessach, rędziny związane z węglanowym podłożem, gleby brunatne i czarne ziemie. Klimat pasa wyżyn charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami w stosunku do otaczających obszarów, co związane jest z większą wysokością bezwzględną. Ku wschodowi wzrasta kontynentalizm klimatu. Swe źródła ma tu kilka większych polskich rzek, np. Warta, Pilica, Wieprz, Prosna. Jeziora i tereny podmokłe występują rzadko – ich większe zgrupowanie występuje jedynie na Polesiu. Roślinność naturalną pasa wyżyn tworzą bory i bory mieszane z dominacją jodły, świerku, modrzewia i buka. Szczególnie cennym, naturalnym zbiorowiskiem roślinnym jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich.
Kotliny podkarpackie
Pas kotlin podkarpackich to zapadlisko tektoniczne, które wytworzyło się w czasie orogenezy alpejskiej wskutek powstania uskoków tektonicznych, powodujących powstanie rozległego obniżenia terenu. Oddziela Karpaty od pasa wyżyn na północy i Sudetów na zachodzie W plejstocenie obszar ten był pokryty lądolodem tylko w czasie zlodowacenia Sanu, natomiast podczas następnych zlodowaceń znajdował się w strefie peryglacjalnej. Powierzchnię pokrywają głównie piaski i gliny zdenudowanych wysoczyzn morenowych. Większość obszaru zajmują gleby bielicowe i płowe wytworzone z piasków i glin zwałowych. W dnach dolin występują mady. Niegdyś teren ten porastały lasy, głównie bory, bory mieszane i grądygrądy, zostały one jednak w większości wykarczowane. Największymi kompleksami leśnymi są dziś Puszcza Solska z Lasami Janowskimi na wschodzie Kotliny Sandomierskiej, pozostałości dawnej Puszczy Sandomierskiej i Puszcza Niepołomicka koło Krakowa.
Góry
Pas gór leży w południowej i południowo‑zachodniej części Polski. Należą do nich Sudety i Karpaty, w skład których wchodzą Beskidy, Pieniny, Bieszczady. Są one zaliczane do gór średnich, których wysokości bezwzględne sięgają do ok. 1500 m n.p.m. (pojedyncze szczyty są wyższe). Tylko Tatry będące częścią Karpat należą do gór wysokich, osiągając maksymalną kulminację 2499 m n.p.m. (Rysy). Górski klimat jest odmienny od pozostałych regionów – lata są chłodne, a zimy bardziej mroźne niż na terenach położonych niżej. Charakteryzują go m.in. mniejsze wartości temperatury powietrza obniżającej się z wysokością, większe sumy opadów, silniejszy wiatr. Zjawiska te są przyczyną piętrowościpiętrowości klimatycznej, z którą powiązana jest piętrowość roślinna.
PIĘTRO REGLA DOLNEGO 1000 m n.p.m. w Karkonoszach 1150 m n.p.m. w Beskidach 1250 m n.p.m. w Tatrach | Roślinność: formacje lasów jodłowo‑bukowych z domieszką świerku; w Sudetach naturalne drzewostany dolnoreglowe (żyzna buczyna sudecka) zostały wyparte przez bory świerkowe. | Gleby: brunatne górskie, głównie kwaśne i zdegradowane. | Wody: płytko pod powierzchnią, duży odpływ powierzchniowy. | Klimat: średnie temperatury w roku od 4 do 6 °C, są wyraźnie niższe w stosunku do otaczających je pogórzy, wzrost opadów, skrócenie okresu wegetacyjnego, dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej. |
PIĘTRO REGLA GÓRNEGO 1250 m n.p.m. w Karkonoszach 1300‑1350 m n.p.m. w Beskidach 1550 –1600 m n.p.m. w Tatrach | Roślinność: formacje borów świerkowych. Górną granicę tego piętra stanowi górna granica lasu. W Bieszczadach granica lasu leży niżej (1160 – 1260 m n.p.m); brak górnego piętra leśnego ze świerkiem. | Gleby: płytkie gleby brunatne i gleby o niewykształconym profilu na różnym podłożu. | Wody: gruntowe płytko pod powierzchnią, bardzo duży odpływ powierzchniowy. | Klimat: średnie temperatury w roku zawierają się w przedziale 2‑4ºC, warunki klimatyczne ulegają pogorszeniu. |
KRAJOBRAZ SUBALPEJSKI (piętro kosodrzewiny) Karkonosze 1250‑1450 m n.p.m. Beskid Żywiecki, Pilsko 1557 m n.p.m. Babia Góra 1360–1650 m n.p.m. Bieszczady Zachodnie 1150 – 1346 m n.p.m. Tatry 1600‑1850 m n.p.m. | Roślinność: zwarte zarośla kosodrzewiny, którym towarzyszą zespoły trawiaste i ziołoroślowe oraz dość licznie jarzębina i brzoza karpacka. W Bieszczadach piętro subalpejskie reprezentowane jest przez połoniny. | Gleby: inicjalne skaliste i rumoszowe na różnym podłożu. Znaczący udział mają też nagie skały. | Wody: zmniejszenie spływu powierzchniowego na rzecz śródpokrywowego, duża okresowa retencja. | Klimat: surowe warunki klimatyczne; średnie temperatury w roku o 0 do 2°C. |
KRAJOBRAZ ALPEJSKI (piętro hal) przywierzchołkowe partie Babiej Góry 1650 –1725 m n.p.m. Tatry 1850 –2200 m n.p.m. | Roślinność: murawy wysokogórskie reprezentowane przez zespoły situ skuciny i boimki dwurzędowej (na podłożu kwaśnym) oraz zespół kostrzewy pstrej (na wapieniach), rozdzielone ścianami i stokami skalnymi z zespołami porostów. | Gleby: płatowo występujące, płytkie gleby inicjalne skaliste i rumoszowe. | Wody: duży spływ powierzchniowy, duża retencja śnieżna oraz niewielka krótkotrwała retencja gruntowa w pokrywach zwietrzelinowych i grawitacyjnych. | Klimat: bardzo surowe warunki klimatyczne; średnie temperatury w roku od –2 do 0 °C. Na granicy piętra alpejskiego i subniwalnego przebiega w Tatrach orograficzna granica wieloletniego śniegu (2150–2300 m). |
KRAJOBRAZ SUBNIWALNY (piętro turniowe) Tatry powyżej 2200 m n.p.m. | Roślinność: na powierzchniach nagich ścian skalnych występują zespoły porostów, a w szczelinach i na półkach skalnych trawy. W piętrze tym rośnie około 120 gatunków roślin naczyniowych. | Gleby: brak. | Wody: duży, szybki spływ powierzchniowy, brak retencji gruntowej (brak pokryw zwietrzelinowych). | Klimat: wybitnie surowy, średnia temperatura roku od –4 do –2 °C. |
Indeks dolny Źródło: Z. Podbielkowski, Geografia roślin, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991. Indeks dolny koniecŹródło: Z. Podbielkowski, Geografia roślin, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991.
Słownik
wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty lub mieszany z przewagą dębu i grabu oraz różną domieszką innych gatunków drzew, występujący w Europie
zmienność cech środowiska przyrodniczego wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej; dotyczy ona zarówno całego środowiska, jak i poszczególnych jego elementów (np. klimatu, opadów, gleb, roślinności itp.)