Systemy prezydenckie na świecie

Obecnie nie ma jednego „idealnego” systemu prezydenckiego na świecie. W każdym państwie, gdzie funkcjonuje, ma charakterystyczne dla tego kraju cechy. Obok systemu prezydenckiego mamy do czynienia z systemem semiprezydenckim (półprezydenckim), czyli takim, który zawiera elementy systemu parlamentarnego i systemu prezydenckiego, stąd inna nazwa „system mieszany”.

Porównanie klasycznego systemu prezydenckiego (USA) z systemem semiprezydenckim (Francja) jest bardzo trudne. Politolodzy w ostatnim czasie wyróżniają jeszcze system superprezydencki (Rosja) lub supersemiprezydencki, który rolę prezydenta sytuuje znacznie wyżej, niż dotychczas było to w Stanach Zjednoczonych. Jest to ewenement, ponieważ skupienie takiej władzy w ręku jednostki, np. prezydenta Rosji, jest bliskie autorytaryzmowi.

System prezydencki w USA

RNASHaMBN5r181

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz, na której widoczne są liczne zmarszczki. Oczy mężczyzny są głęboko osadzone, nos prosty. Mężczyzna ma falujące, półdługie, siwe włosy, dłuższe nad uszami oraz długie, siwe bokobrody. Ubrany jest w surdut, białą koszulę z haftowanym żabotem pod szyją.

Podstawową cechą systemu prezydenckiego w USA jest zasada, według której istnieje trójpodział władzy, ale parlament nie ma żadnych uprawnień wykonawczych, a prezydent (szef władzy wykonawczej) jest całkowicie pozbawiony inicjatywy ustawodawczej, czyli uprawnień ustawodawczych. Inna zasada mówi, że parlament (legislatywa) nie może doprowadzić do upadku rządu prezydenta (egzekutywy), a prezydent (egzekutywa) nie może rozwiązać parlamentu (legislatywy). W państwach z systemem prezydenckim nie wolno łączyć miejsca w parlamencie z miejscem w rządzie.

Pozycja prezydenta w USA

Prezydent USA jest wybierany w wyborach pośrednich. Obywatele głosują na elektorów, którzy następnie wybierają prezydenta. W systemie prezydenckim istnieje separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej w przeciwieństwie do systemu parlamentarnego, gdzie musi być współpraca. W tym systemie nie ma dualizmu władzy wykonawczej, gdyż prezydent jako głowa państwa jest jednocześnie szefem rządu (gabinetu). Ministrowie, czyli sekretarze stanu, są odpowiedzialni politycznie tylko przed nim, i tylko on może odwołać ministra. Rząd funkcjonuje niezależnie od większości parlamentarnej, co też wyróżnia ten system wśród państw demokratycznych. Prezydent USA nie ma inicjatywy ustawodawczej oraz nie jest odpowiedzialny przed parlamentem (nawet jako szef rządu). Ponosi tylko odpowiedzialność konstytucyjną, zgodnie z procedurą impeachmentu. Kolejną zasadą systemu prezydenckiego jest check and balance, czyli zasada wzajemnego powściągania się – co w Polsce byłoby niemożliwe.

Separacja czy też autonomia władz ustawodawczej i wykonawczej opiera się na trzech zasadach:

• niełączenia stanowisk w Kongresie i rządzie (administracji federalnej);

• braku odpowiedzialności prezydenta przed Kongresem;

• braku możliwości rozwiązania Kongresu przez prezydenta.

ReX58N2RHoHXr1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma siwe, zaczesane na prawą stronę włosy. Twarz mężczyzny jest owalna, widać na niej zmarszczki. Mężczyzna jest ubrany w garnitur, koszulę i krawat. Za jego plecami widoczna jest amerykańska flaga..

System prezydencki daje ogromne uprawnienia prezydentowi. Podstawowe z nich to:

• prezydent jest głową państwa, szefem rządu, liderem własnej partii i zwierzchnikiem sił zbrojnych;

• kieruje polityką zagraniczną, może zawierać umowy międzynarodowe, ale tylko za zgodą Senatu (izby wyższej parlamentu USA);

• powołuje ministrów – sekretarzy stanu, którzy są przed nim odpowiedzialni;

• powołuje wysokich urzędników państwowych zgodnie z zasadą „zwycięzca bierze wszystko”, co oznacza, że co 4 lub 8 lat (w przypadku reelekcji) następuje gruntowna wymiana administracji rządowej (publicznej);

• ma prawo (a nawet obowiązek) występować z orędziemorędzieorędziem o stanie państwa, w którym może zaproponować Kongresowi projekty ustaw, mimo że nie ma inicjatywy ustawodawczej;

• ma prawo weta zawieszającego wobec ustaw Kongresu, ale można je odrzucić większością 2/3 głosów;

• powołuje dyrektorów FBI i CIA za radą i zgodą Senatu, co daje mu ogromną władzę, ponieważ te służby specjalne dysponują największą wiedzą o tym, jak funkcjonuje państwo, a także o tym, co się dzieje w innych państwach świata;

• mianuje ambasadorów i sędziów Sądu Najwyższego; ci ostatni w tym systemie odgrywają bardzo ważną rolę, ponieważ:
  1) dokonują wykładni konstytucji wraz z poprawkami;
  2) badają zgodność ustaw z konstytucją;
  3) prezes Sądu Najwyższego wraz z Senatem jest osobą, która może sądzić prezydenta.

Warto dodać, że dziewięciu sędziów Sądu Najwyższego pełni swoje funkcje bezterminowo – nie można ich odwołać. Zaufanie obywateli USA do sędziów, a szczególnie tych z Sądu Najwyższego, sięga według badań ponad 90%.

Amerykańska wizja demokracji

R1B8dRwgm9Kk71

Plakat prezentujący siwowłosego mężczyznę w granatowej marynarce, białej koszuli i białym cylindrze z niebieskim otokiem, na którym znajdują się duże, białe, pięcioramienne gwiazdy. Mężczyzna patrzy się przed siebie i wskazującym palcem prawej ręki pokazuje na widza. Pod plakatem widoczny jest napis: I want You for U.S. Army. Nearst recruiting station.

Prezydenta USA uważa się za strażnika demokracji na świecie, z tym że – jak twierdzi prof. Longin Pastusiak, amerykanista – w rozumieniu prezydentów USA pojęcie „demokracja światowa” oznacza „interesy Stanów Zjednoczonych”. Takie przekonanie wynika z supermocarstwowości Stanów Zjednoczonych we współczesnym świecie. Ponieważ USA są państwem federacyjnym, obowiązuje tu zasada, że problemy rozstrzygają poszczególne stany (jest ich 50), a władze centralne, czyli federalne, mają niewielkie uprawnienia.

Impeachment

R40kBrMvgKVU11

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma ukazaną twarz. Jego włosy są szpakowate, krótko ostrzyżone, zaczesane do góry. Zaznaczone jest wyraźnie jego wysokie czoło. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna uśmiecha się. Jest ubrany w garnitur, koszulę i krawat. Za jego plecami widoczna jest amerykańska flaga.

W systemie politycznym USA funkcjonuje specyficzna forma odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta w postaci impeachmentuimpeachmentimpeachmentu. Warto dodać, że pierwszą próbę odwołania prezydenta przez Kongres podjęto w 1868 roku i zakończyła się ona niepowodzeniem. Druga próba, z 1998 roku, dotyczyła Billa Clintona. W grudniu 2019 roku zastosowano procedurę impeachmentu wobec prezydenta Donalda Trumpa. Zakończyła się ona jego uniewinnieniem w lutym 2020 roku przez Senat Stanów Zjednoczonych. Longin Pastusiak stwierdził, że „jest to ciekawy system: KongresKongres Stanów ZjednoczonychKongres jest zakładnikiem prezydenta, a prezydent jest zakładnikiem Kongresu”.

System semiprezydencki w Republice Francuskiej

W systemie semiprezydenckim w Republice Francuskiej występują elementy systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich, a jego kadencja trwa 5 lat (w USA – 4 lata). Kandydaci, żeby startować w wyborach, muszą uzyskać poparcie minimum 500 wyborców kwalifikowanych, tzn. parlamentarzystów, radców generalnych, merów (w tym 10 reprezentantów departamentów) i członków Rady Społeczno‑Gospodarczej.

W wyborach prezydenckich obowiązuje zasada bezwzględnej większości głosów. Jeśli żaden kandydat jej nie uzyska, organizowana jest II tura wyborów (biorą w niej udział dwaj kandydaci). Prezydent Francji nie ma ograniczeń reelekcyjnych. Podobieństwem do systemu parlamentarnego jest istnienie dualizmu władzy wykonawczej, sprawowanej przez prezydenta i rząd. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej, rząd jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem i prezydentem, który może zdymisjonować gabinet. W tym systemie prezydent ma silną pozycję wśród organów państwa w przeciwieństwie do systemu parlamentarnego.

R1cvtcKPU5bB41

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma ciemne, proste włosy, szczupłą, pociągłą twarz. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Stoi przy mównicy, przemawia. Za jego plecami widoczne są dwie flagi: Francji i Unii Europejskiej.

Prezydent przewodniczy obradom rządu, kształtuje politykę zagraniczną, zarządza referenda, wprowadza stan wyjątkowy. Dualizm władzy wykonawczej w tym systemie polega na współrządach prezydenta i premiera nawet w sytuacji, gdy obaj wywodzą się z różnych ugrupowań – nazywa się to kohabitacją.

Prezydent Francji może wetować ustawy parlamentu, ale parlament może to weto przełamać. System ten charakteryzuje się odejściem od zasady nadrzędności parlamentu i skupieniem władzy państwowej w rękach egzekutywy. Egzekutywa jest wprawdzie dwuczłonowa, ale to prezydent jest jej prawdziwym szefem – i stąd nazwa system semiprezydencki.

Prezydent we Francji jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Uprawnienia osobiste prezydenta nie wymagają kontrasygnaty premiera ani odpowiednich ministrów. Ma również prawo kierowania orędzia do narodu – jak w USA. Rząd ma prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy, ale tylko w sprawach niezastrzeżonych dla parlamentu. Premier ma prawo inicjatywy ustawodawczej (jako organ władzy wykonawczej). Może również wydawać dekrety bez porozumienia z prezydentem, który formalnie jest jego szefem.

Uprawnienia parlamentu

Parlament jest dwuizbowy, tworzą go: Zgromadzenie Narodowe wybierane co pięć lat oraz Senat wybierany na sześć lat, ale co trzy lata wybiera się 50% jego składu. Jest to system podobny do amerykańskiego, gdzie Senat też jest wybierany na sześcioletnią kadencję, ale co dwa lata odnawiana jest ⅓ jego składu.

Parlament francuski ma w konstytucji określonych tylko kilka spraw, w których może się wypowiadać. Są to:

• prawa obywatelskie;

• obrona kraju;

• budżet państwa;

• prawo pracy.

Może w tych sprawach uchwalać ustawy. Ma prawo ratyfikować umowy międzynarodowe, może też udzielić rządowi wotum nieufności, ale jest to raczej kompetencja teoretyczna, a nie praktyczna.

We Francji obowiązuje też zasada niełączenia funkcji parlamentarnych z pracą w rządzie – podobnie jak w systemie prezydenckim. W Polsce jest to dopuszczalne. Prezydent powołuje i odwołuje premiera, którego muszą zatwierdzić Zgromadzenie Narodowe i Senat.

Ważną rolę w trójpodziale władzy odgrywa Rada Konstytucyjna składająca się z dziewięciorga członków wybieranych przez prezydenta i parlament, co jest osobliwością w demokracjach współczesnych. Bada ona zgodność ustaw z konstytucją. Identyczną strukturę ma amerykański Sąd Najwyższy, ale tam prezydent mianuje sędziów bezterminowo. Kompetencje tych organów są takie same w USA i we Francji.

Porównanie systemu prezydenckiego i semiprezydenckiego

Cechą systemu prezydenckiego w USA jest silna pozycja prezydenta, wyższa niż pozycja jego odpowiedników w systemach parlamentarnych w Europie. Tym samym prezydent USA ma podobną pozycję ustrojową jak Kongres, jest bowiem przedstawicielem narodu, ale nie odpowiada przed Kongresem. We Francji prezydent ma kluczowe znaczenie, kontroluje pracę rządu, przewodniczy posiedzeniom Rady Ministrów. Jego pozycja, w myśl piątego artykułu francuskiej konstytucji, polega na czuwaniu nad jej przestrzeganiem i funkcjonowaniem władz, jest on także gwarantem niepodległości narodu i integralności terytorium Francji. Ważną rolę ogrywają partie polityczne. Ich wpływy wzmacniają się głównie przy wyborach prezydenckich, tworząc dla kandydata silne zaplecze polityczne oraz, jak np. w USA, większość w Kongresie i zapewniając prezydentowi możliwość realizacji wyznaczonej linii politycznej.

Elementy systemu semiprezydenckiego w Polsce

Polski system polityczny określa się jako system parlamentarno‑gabinetowy (rządowy). Ma kilka cech systemu semiprezydenckiego.

Słownik