Ludomanialudomania, chłopomaniaLudomania – młodopolska moda na wieś

RWZcVLgerkhNz1
Władysław Stanisław Reymont
Źródło: domena publiczna.

Powieść Chłopi wpisuje się w nurt młodopolskiej fascynacji wsią. Reymont opisuje świat bardzo odległy od znanej z wcześniejszej literatury polskiej kultury ziemiańskiej. Nie jest to już jednak idealistyczne widzenie natury i jej mieszkańców, a podejście obserwatora realisty, opisującego wieś z rzetelnością etnografaetnografiaetnografa. Autor z dużą wnikliwością oddaje gwarę wiejską, zwraca uwagę na detale strojów, obserwuje relacje międzyludzkie, opisuje ludowe zwyczaje i obchody świąt religijnych.

Reymont oświetlił życie i obyczaje grupy społecznej, która przez wieki pozostawała w cieniu. Współcześnie zainteresowanie kulturą ludową, muzyką, tańcem, twórczością literacką, ale też samymi mieszkańcami wsi przeżywa swoisty renesans. Dowodem zmiany perspektywy patrzenia na chłopówchłopichłopów może być liczba opracowań poświęconych ich społeczności i kulturze. Adam Leszczyński w Ludowej historii Polski przypomina wizerunek chłopa, który w czasach Reymonta był jeszcze powszechny:

RwzKSO1WxrdaS1
Józef Chełmoński, Sprawa u wójta, 1873
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.

Chłopi – bohater zbiorowybohater zbiorowybohater zbiorowy powieści Władysława Reymonta

Bohaterem powieści Reymonta jest chłop – żyjący z ziemi i walczący o każdą jej piędźpiędźpiędź z panami, sąsiadami, ale też własnymi rodzicami i dziećmi. Nawet małżeństwo staje się transakcją mającą pomnożyć majątek.
Jednak lipecki chłop należy też do gromady, pisarz pokazuje sytuacje, kiedy walczy o dobro jej mieszkańców, wspólnie z innymi bawi się i modli. Cykl życia mieszkańców Lipiec - zbiorowego bohatera powieści - wyznacza natura, której podporządkowują się wszyscy, oraz święta i obrzędy kultywowane przez mieszkańców wsi. Kiedy z zewnątrz przychodzi zagrożenie bądź niesprawiedliwość, mobilizują się i stają w obronie swoich dóbr, jak w sytuacji walki o serwitutyserwitutserwituty leśne:

serwitut
piędź
Władysław Stanisław Reymont Chłopi

Wytrzeszczyli na niego nieprzytomne oczy.
— A to nie ma godziny, jak dziedzic sprzedał porębę na Wilczych Dołach!
— A hycel, psie krótki! Sprzedał, naszą porębę sprzedał! — krzyknął Boryna i w zapamiętałości grzmotnął butelką o ziemię.
— Sprzedał! Prawo jest i na dziedzica, i na kużdego, prawo jest… — bełkotał pijany Szymon.
— Nieprawda! Ja, wójt, to wama mówię, że nieprawda, to wierzcie!
— Sprzedał, ino że wziąć nie damy, jak Bóg na niebie, nie damy! — wołał Boryna i bił pięścią w stół…
Młynarz poszedł, a oni jeszcze długo w noc radzili i odgrażali się dworowi.

CH1 Źródło: Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, t. 1, Warszawa 2001, s. 159–160.
Rk0Z9PQ7dnsDn1
Teodor Ziomek, W wiosce w niedzielę, 1905
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.

Rodzina Macieja Boryny – bohater pierwszoplanowy

Maciej, jako głowa rodu, trzyma swoją gospodarkę twardą ręką. Jego starania nie zawsze są doceniane przez rodzinę. Antek i Hanka chcieliby już pracować na swoim – rozporządzać własnymi zyskami i ustalać swoje warunki gospodarowania. Boryna zdaje sobie z tego sprawę i wie, że coraz trudniej będzie mu utrzymać posłuch i dotychczasową pozycję w rodzinie.

wycug
kulasy
granula
dzieusze
Władysław Stanisław Reymont Chłopi

A teraz co?…
Antek ino na swoją stronę ciągnie, kowal też wypatruje, aby co chycić, a Józka? Skrzat głupi, któremu plewy jeszcze we łbie, co i nie dziwota, bo dzieuszedzieuszedzieusze mało co na dziesiąty rok idzie… Hanka kiej ta ćma łazi, a choruje jeno, i tyle zrobi, co ten pies zapłacze…
Toć i marnieje wszystko… granulegranulagranule trza było dorznąć… we żniwa wieprzak zdechł… wrony gąski tak przebrały, że z połowa ostała!… Tyle marnacji, tyle upadku!… Przez sito wszyćko leci, przez sito…
— Ale nie dam! — wykrzyknął prawie głośno — póki rucham tymi kulasamikulasykulasami, to ani jednej morgi nie odpiszę i do waju na wycugwycugwycug nie pójdę…
Ino Grzela z wojska do dom powróci, to niechta se Antek na żoniną gospodarkę wróci… nie dam…

CH2 Źródło: Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, t. 1, Warszawa 2001, s. 29.
R9X1G0tP5kIjg1
Obraz przedstawia kilkuosobową grupę ludzi stojących pośrodku wiejskiej drogi. Są to osoby w różnym wieku. Centralną postacią jest mężczyzna ukazujący plecy. Jest ubrany w kożuch z futrzanym kołnierzem. Na głowie ma wysoką czapkę, a na stopach kozaki. Rozmawia z brodatym mężczyzną w sile wieku. Jest on podobnie ubrany. Postaci stojące wokół nich są odświętnie ubrane. Kobiety mają wianki na głowach. Mężczyźni grają na instrumentach. Za plecami kobiet stoją trzy konie, Jednego dosiada dojrzały mężczyzna. W głębi stoją drewniane chaty ze strzechą na dachach. Między nimi rosną bezlistne drzewa. Niebo w tle jest ciemne, gęsto zachmurzone.
Stanisław Masłowski, Rozmowa na wiejskiej drodze, 1921
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.

Ustalona hierarchia

W opisywanych przez Reymonta rodzinach chłopów panuje wyraźny podział ról i obowiązków. Jednak czasami zdarza się, że dorosłe dzieci naruszają taki stan rzeczy i buntują się przeciw władzy ojca, ponieważ czują się wyzyskiwane i ciągle zależne od woli rodziców. Obie strony wkładają w gospodarstwo cały swój wysiłek i oczekują należnych profitów. Dlatego kiedy w chałupie Macieja Boryny pojawia się młoda żona – osoba z zewnątrz, która nieoczekiwanie będzie miała dodatkowe przywileje i korzystała z wypracowanych wcześniej przez całą rodzinę dóbr, sytuacja staje się napięta i rozpoczynają się spory.

przysapki
RzOYLJkSdWUBM1
Tadeusz Makowski, Praca w polu, 1917
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.
Władysław Stanisław Reymont Chłopi

Długie milczenie zaległo izbę, że ino te przysapkiprzysapkiprzysapki a dychania prędkie słychać było. Hanka szlochała z cicha i pohuśtywała dziecko, bo skamleć poczęło.
— My nie przeciwni ożenkowi, chcecie, to się żeńcie…
— A przeciwcie się, dużo o to stoję!…
— Ino zapis odbierzcie — dorzuciła przez łzy Hanka.
— Zmilkniesz ty, a to, psiachmać, jazgocze cięgiem jak ta suka! — rzucił z taką mocą pogrzebacz w ogień, aż się głownie potoczyły na izbę.
— A wy się miarkujcie, bo to nie dziewka wasza, żebyście gębę wywierali na nią!
— To czemu pyskuje!
— Ma prawo, bo się o swoje upomina! — wrzeszczał coraz mocniej Antek.
— Chcecie, to i zapiszcie, ale to, co ostało, odpiszcie na nas — zaczęła cicho kowalowa.
— Głupiaś! Widzisz ją, mojem się tu będzie dzieliła! Nie bój się, na wycug do waju nie pójdę… — rzekłem!
— A my nie ustąpim. Sprawiedliwości chcemy.
— Jak wezmę kija, to wama dam sprawiedliwość.
— Spróbujcie ino tknąć, a pewnikiem wesela nie doczekacie…

CH3 Źródło: Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, t. 1, Warszawa 2001, s. 189–190.

Słownik

antropologia
antropologia

(gr. anthropos – człowiek + logos – nauka) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Bada m.in. społeczności pierwotne, ich wierzenia i rytuały, funkcjonowanie ludzi w społeczeństwie, a także znaczenie kultury w życiu człowieka, analizuje jej poszczególne elementy, takie jak wartości, zwyczaje, symbole, idee

bohater zbiorowy
bohater zbiorowy

ogół występujących w utworze postaci, których dzieje tworzą obraz środowiska lub grupy społecznej; spotykany często w prozie naturalistycznej, powieści społecznej lub obyczajowej

chłopi
chłopi

drobni wytwórcy rolni, produkujący wraz z rodziną przede wszystkim w celu zaspokojenia własnych potrzeb materialnych i kulturalnych; są częścią społeczeństw o wykształconym społecznie podziale pracy; chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych; życie społeczne chłopów ogranicza się głównie do rodziny i społeczności wioskowej; tradycyjna kultura chłopska opiera się na przekazie ustnym; charakteryzuje ją anonimowość wytwórców, wolny rytm rozwoju, tendencja do uniformizacji, ubogi wymiar historyczny, konserwatyzm, silne więzi wewnętrzne i niechęć do obcych; jest jednocześnie zależna od kultury całego społeczeństwa, zwłaszcza od religii

etnografia
etnografia

(gr. éthnos – plemie, lud + gráphō – piszę) – nauka zajmująca się badaniem życia i zwyczajów narodów, ich kultury materialnej i duchowej, opisująca tradycyjną kulturę różnych ludów

ludoznawstwo
ludoznawstwo

dział etnografii zajmujący się badaniem kultury ludu wiejskiegoIndeks górny 444 Indeks górny koniec

ludomania, chłopomania
ludomania, chłopomania

nacechowane egzaltacją zainteresowanie sprawami ludu na przełomie XIX i XX w. w Polsce; w ramach literatury propagowano ideę odzyskania niepodległości Polski z udziałem chłopów jako głównej siły oraz odrodzenie kultury narodowej przez odwołania do kultury ludowej (źródło polskości o rodowodzie piastowskim); życie na wsi przedstawiano jako szczęście przynoszące odrodzenie witalne i moralne; fascynowano się chłopską tężyzną, gwarą, folklorem; rozwinął się regionalizm; S. Witkiewicz popularyzował styl góralski w budownictwie i sztuce użytkowej, K. Przerwa‑Tetmajer i S. Wyspiański heroizowali górali, K. Szymanowski nawiązywał do muzyki ludowej, powstawały wiejskie pejzaże i sceny z życia chłopów; entuzjazmowano się Nagrodą Nobla dla Chłopów W.S. Reymonta; aspekt humorystyczny l. wykorzystał m.in. Wyspiański w Weselu (postać Pana Młodego)

1
2
3
4