Ireneusz Opacki Elegia optymistyczna. O poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

Zacznijmy od metaforyki: ona ujawnia długotrwałość tego procesu kształcenia. To, co w pierwszej strofie zaskakuje czytelnika, to dziwny niedosyt grozy. Grozy, która powinna tu wystąpić z pełną siłą - wszak strofa ta przynosi katalog największych potworności wojny: krew, pożogi, szubienice. W ogromnym natężeniu to całe krajobrazy pożóg, to całe morze szubienic. I choć w tak bezpośrednich formułach jest to ujawnione – groza paradoksalnie głęboko się ukrywa, jest niezwykle słabo wyczuwalna.

Niweluje ją bowiem kategoria spojrzenia na ten niszczejący świat. To ani spojrzenie przez pryzmat pojęć moralnych ani przez pryzmat istotnych wymiarów prezentowanych rzeczy. To spojrzenie przez pryzmat estetyki, w sensie dosłownym: świat wojny jest ukazany jako dzieło sztuki, jako wyszywanka, malowidło, haft. Jest oglądany jak obrazkowa historyjka, bawiąca oko kolorami: rudością, żółcizną ściegu.

6 Źródło: Ireneusz Opacki, Elegia optymistyczna. O poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, [w:] tegoż, Poetyckie dialogi z kontekstem. Szkice o poezji XX wieku, Katowice 1979, s. 312–313.

Ireneusz Opacki Elegia optymistyczna. O poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

RpqY4X6BxlyeO1

Fotografia przedstawia pomnik wyobrażający małego chłopca. Jest on ukazany z perspektywy od dołu. Dziecko prezentuje prawy profil okrągłej twarzy. Czoło przykrywa gęsta grzywka. Malec ma niewielki nos i wydatne usta. Na głowie ma duży hełm wojskowy. Dziecko jest ubrane w płaszcz z szerokim, skórzanym pasem. Na nogach ma wysokie buty. Oburącz trzyma karabin. Za plecami chłopca wznosi się mur. Po prawej stronie rośnie drzewo ulistnione pożółkłymi liśćmi.

Tu się kończy Baczyńskiego elegiaelegiaelegia o człowieczeństwie czasów pogardy. [...]

Bo werset następny – nie jest już elegią. Przynosi zjawisko, które w świetle zrealizowanego procesu edukacji nie miało prawa nastąpić. Zjawisko, które łamie skuteczność tego procesu - tak, jak łamie żelazną do tej pory konsekwencję rozwoju fabularnego wiersza. [...] Łamie nie tylko dlatego, że odbywa się niejako poza programem edukacji. Łamie dlatego przede wszystkim, że wykonany przez „polskiego chłopca” gest jawi się przeciw temu procesowi, staje się odwrotnością wyników przewidywanych. Wszak zamiast strzału [...] ręka czyni gest  przeżegnania ziemi. Wszak gest ten oznacza również, zamyka w sobie - gest inny, wcześniejszy: gest odrzucenia broni. Wszak zostało odczute zło, dokonała się rzecz, na którą przemierzenie najwstydliwszych ludzkich dróg miało chłopca uodpornić skutecznie.

Nie, kończące ten wiersz pytanie, nie jest pytaniem retorycznym. Tu naprawdę nie wiadomo, czy to kula postrzeliła serce, czy istotnie pękło ono pod naporem ogromu niespodziewanie odczutego zła [...].

Ten wiersz Baczyńskiego – to najjaśniejsza, najpełniejsza wiary w niezniszczalność człowieczeństwa biografia pokolenia wielkiej wojny, pokolenia czasów pogardy człowieka. Biografia optymistyczna wbrew śmierci [...].

7 Źródło: Ireneusz Opacki, Elegia optymistyczna. O poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, [w:] tegoż, Poetyckie dialogi z kontekstem. Szkice o poezji XX wieku, Katowice 1979, s. 314–315.

Krzysztof Kamil Baczyński Elegia o… [chłopcu polskim]

Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą,
haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, 
malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, 
wyszywali wisielcami drzew płynące morze.

Wyuczyli cię, syneczku, ziemi twej na pamięć,
gdyś jej ścieżki powycinał żelaznymi łzami. 
Odchowali cię w ciemności, odkarmili bochnem trwóg, 
przemierzyłeś po omacku najwstydliwsze z ludzkich dróg.

I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc, 
i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut — zło. 
Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką. 
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?

20 III 1944 r.

8 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Elegia o… [chłopcu polskim], [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. J. Święch, Kraków 1989, s. 241.