Wpływ Friedricha Nietzschego na filozofię XX wieku

Na początku XX wieku w filozofii europejskiej nastąpił tzw. przełom antypozytywistyczny. Nowa generacja myślicieli uznała, że filozofii nie można sprowadzać tylko do metodologii nauk i analizy języka. Stało się tak w dużej mierze w wyniku odróżnienia pod koniec XIX stulecia przez Wilhelma Diltheya (1833‑1911) nauk przyrodniczych od humanistycznych. Filozofia, która od czasów starożytnych zajmowała się ontologiąontologiaontologią i epistemologiąepistemiologiaepistemologią świata empirycznegoempirycznyempirycznego, utraciła obszar swych zainteresowań na rzecz przyrodoznawstwa, co ostatecznie w XIX wieku doprowadziło do załamania się tradycyjnej refleksji metafizycznejmetafizykametafizycznej.

W obszarze nauk humanistycznych filozofia mogła jednak odzyskać swą pozycję nie tylko jako opis metody, ale także jako samodzielna refleksja na temat przedmiotu badań tych nauk: na temat człowieka, społeczeństwa i kultury, ludzkiego działania – w zakresie etyki; na temat sztuki – w dziedzinie estetyki. Istotny wpływ na myśl całej epoki miała w tym względzie twórczość Friedricha Nietzschego.

R1dyAcxWaDQCM1

Zdjęcie przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne, proste, zaczesane ku górze włosy. Ma założone druciane, owalne okulary. Mężczyzna ma gęste, długie wąsy. Ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną wąską wstążkę.

Friedrich Nietzsche (1844‑1900) był filozofem niezwiązanym z żadnym kierunkiem filozoficznym, uprawiającym swą refleksję w sposób niesystemowy i w języku literackim. Do najważniejszych dzieł tego niemieckiego filozofa, który z wykształcenia był filologiem klasycznym, należą: Tako rzecze Zaratustra (1883‑1885), Z genealogii moralności (1887), Antychryst (1895). Nietzsche zasłynął stwierdzeniem, że „Bóg umarł”, co oznaczało w jego rozumieniu nadejście kultury, w której człowiek nie potrzebuje Boga jako moralnego prawodawcy, opiekuna ludzi i kogoś, kto nadaje życiu sens i cel. Znaczenie utraciła również sama religia jako fundament wartości, egzystencjalny drogowskaz oraz podstawa ludzkiego poczucia bezpieczeństwa. Nietzsche postulował także „przewartościowanie wszystkich wartości”, głosząc nie tylko relatywizm poznawczyrelatywizm poznawczyrelatywizm poznawczy, ale i etycznyrelatywizm etycznyetyczny. Uzależniał pojęcie wartości etycznych od stopnia moralnej świadomości ludzi. Stworzył koncepcję „nadczłowieka”, który normy moralne określa sam dla siebie i nie musi podporządkowywać się obowiązującym przekonaniom w zakresie moralności. Nietzsche odrzucił także moralność chrześcijańską, uznając, że ma ona charakter niewolniczy i jest konsekwencją resentymenturesentymentresentymentu niewolników wobec panów. Nie mogąc ich pokonać, gloryfikują oni współczucie, uległość, cierpliwość i miłosierdzie.

RvyXuE6ROT6wn

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny w sile wieku siedzącego na krześle. Postać pochyla głowę, ukazuje lewy profil pociągłej twarzy. Mężczyzna ma proste, zaczesane ku górze włosy. Ma wysokie, lekko zmarszczone czoło i gęste brwi. Jego oczy są głęboko osadzone. Ma niewielki nos. Mężczyzna ma gęste, długie wąsy. Ubrany jest w długi płaszcz. Ręce opiera o kolana. Ma wyprostowane nogi. Na pierwszym planie ukazana jest rzeźba przedstawiająca kobietę opierającą dłonie o biodra. Kobieta stoi tyłem do widza. Ma krótkie włosy. W głębi, za rzeźbami stoi trzykondygnacyjna kamienica. Na parterze są duże, łukowate witryny i brama pośrodku. Okna na pierwszym piętrze są niewielkie. Budynek jest oświetlony.

Egzystencjalizm

Egzystencjalizmegzystencjalizm Egzystencjalizm był czymś więcej niż tylko kierunkiem filozoficznym. Miał charakter ruchu intelektualnego, wywarł ogromny wpływ na powojenną myśl i sztukę, przede wszystkim w kulturze Europy Zachodniej. Do jego najważniejszych przedstawicieli zalicza się myślicieli francuskich: Alberta Camusa (1913‑1960) i Jeana Paula Sartre’a (1905‑1980) oraz niemieckich: Martina Heideggera (1889‑1976) i Karla Jaspersa (1883‑1969).

Egzystencjalizm odrzucił tradycję filozoficzną, zwłaszcza filozofię uprawianą systemowo i rozumianą w znaczeniu klasycznej metafizyki i epistemologii – refleksji nad istotą bytu i jego poznaniem. Egzystencjaliści uznali, że egzystencja poprzedza esencję (Jean Paul Sartre), co oznacza, że ważniejsze od pytania o istotę rzeczy są pytania o istnienie, a szczególnie o istnienie człowieka. W tej optyce dana osoba określa samą siebie; to, kim jest i jaka jest jej natura. Gdyby było inaczej, zagrożona byłaby twórcza wolność, która stanowi o sensie życia. Refleksję tę egzystencjaliści rozpoczynali od analizy indywidualnego, subiektywnego doświadczenia jednostki ludzkiej. Stąd egzystencjalizm koncentrował się na kwestiach etycznych – na ludzkich wyborach, decyzjach, wartościach kierujących życiem, warunkach istnienia – fundamentalnych danych określających ludzką kondycję.

Albert Camus zasłynął pojęciem absurdu, użytym dla określenia ludzkiej kondycji egzystencjalnej w znaczeniu braku sensu ludzkiego życia, rozumianego zwłaszcza w sensie religijnym. W eseju Mit Syzyfa (1942) uznał, że absurd nie jest możliwy do usunięcia z ludzkiego życia, zatem należy go sobie uświadomić, choć nie oznacza to braku akceptacji ludzkiego losu. Ludzkie życie należy według Camusa zaakceptować, buntując się zarazem przeciw jego absurdalności poprzez godne znoszenie faktu, że nie otrzymamy za nie żadnej nagrody po śmierci i że wszelkie nasze cierpienia i wysiłki ostatecznie na nic nam się nie zdadzą. Figurą godnego znoszenia ludzkiego losu był dla Camusa mitologiczny Syzyf, bezustannie wtaczający na szczyt góry ogromny głaz za karę za obrazę bogów. Natomiast Sartre zwracał uwagę na konsekwencje uznania nieistnienia sfery metafizycznej i Boga – jeśli Boga nie ma, jesteśmy sami odpowiedzialni za normy moralne, które przyjmiemy do realizacji. Nasza wolność od religijnych nakazów moralnych wymaga zarazem szczególnej odpowiedzialności – zamiast wykonywać moralne instrukcje religii, musimy wziąć odpowiedzialność za własne czyny i postępować tak, jakbyśmy decydowali sami za cały świat.

R1cnNsnyCwKtk

Fotografia przedstawia rzeźbę nagiego, muskularnego mężczyzny. Jest to osoba w sile wieku. Pochyla się nad dużym głazem w kształcie jaja. Postać napina mięśnie, usiłując podnieść kamień.

Jean Paul Sartre tak opisywał ludzką wolność:

Fenomenologia

Osobne miejsce na mapie filozofii XX wieku zajmuje fenomenologiafenomenologiafenomenologia – kierunek zapoczątkowany w Niemczech przez Edmunda Husserla (1859‑1938), autora m. in. rozprawy Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (1913). Fenomenologia w rozumieniu Husserla była metodą uprawiania filozofii na drodze dochodzenia do wiedzy o istocie rzeczy na podstawie tego, w jaki sposób jawią się one człowiekowi. Husserl uznał, że należy odrzucić rozpowszechnione poglądy, wyobrażenia i sądy, który zaciemniają obraz tego, co naprawdę uwidacznia się nam w bezpośrednim doświadczeniu. Husserl nakazywał sądy te „brać w nawias”.

Jednym z jego najwybitniejszych uczniów był polski filozof, Roman Ingarden (1893‑1970). Jest on autorem nie tylko systematycznych, fundamentalnych dla analizy fenomenologicznej dzieł z zakresu estetyki, np. O dziele literackim (1931) czy Studiów z estetyki (1957‑1970), ale także syntetycznego ujęcia kwestii etycznych – Książeczki o człowieku (1972).

Tak pisał Ingarden o odpowiedzialności:

Słownik