Cywilizacja Majów

Majowie zamieszkiwali półwysep Jukatan – tereny dzisiejszego południowego Meksyku, Hondurasu i Gwatemali. Zaczęli się na nim osiedlać ok. 1000 r. p.n.e., szczytowy okres ich kultury trwał od VII do IX w. n.e. Od X w. Majowie byli stopniowo wypierani przez Tolteków. Ich cywilizację w XV w. głęboko podkopały konflikty wewnętrzne i wojny domowe. Być może do jej upadku przyczyniły się również katastrofy naturalne: trzęsienia ziemi lub lata nieurodzajów. Jeszcze w okresie poprzedzającym hiszpański podbój kultura Majów znajdowała się w stadium schyłkowym.

Majowie tworzyli miasta‑państwa, które były centrami politycznymi, administracyjnymi i religijnymi– np. Tikal (Tical), Copán, Palenque. Na czele każdego z nich stał dziedziczny władca, który jednocześnie pełnił funkcję arcykapłana, ale władzę sprawował wspólnie z arystokracją. Miasta‑państwa rywalizowały ze sobą, a najsilniejsze starały się narzucić swoją hegemonięhegemoniahegemonię słabszym sąsiadom. Czasem prowadziło to do powstania nieco trwalszych federacjifederacjafederacji. Społeczeństwo Majów było wyraźnie zróżnicowane. Najliczniejszą warstwę stanowili rolnicy, którzy wchodzili w skład wspólnot sąsiedzkich. Elitę społeczną tworzyli: arystokracja rodowa oraz wojownicy, kapłani i indywidualni właściciele ziemi. Stosunkowo nieliczni niewolnicy rekrutowali się w większości z jeńców wojennych oraz niewypłacalnych dłużników i skazańców.

RR0fg4yixZBco

Makieta prezentująca prawdopodobny wygląd miasta Majów Tikál. Najważniejszą jego część stanowiło sześć dużych piramid schodkowych (typowa piramida Majów) ze wzniesionymi na nich świątyniami. Ukazane są także inne grupy budowli połączonych ze sobą drogami procesyjnymi. Wśród nich postawione są liczne stele (pionowe płyty z inskrypcjami) upamiętniające kolejnych władców Tikál. Ponadto na makiecie znajdują się. trzy akropole, pięć traktów (zwanych przez Majów sacbé), boisko, liczne świątynie, pałace, rezydencje i pomniki. Wokół miasta rozmieszczone są także liczne domy mieszkalne. W centralnej części miasta widać także duże zbiorniki wodne.

Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo, stosowali oni technikę żarowąrolnictwo żarowetechnikę żarową i irygacjęirygacjairygację, uprawiali głównie kukurydzę i bób. Uzupełnieniem rolnictwa były myślistwo i rybołówstwo. Na wysokim poziomie stało rzemiosło Majów: garncarstwo, kamieniarstwo i jubilerstwo, z bawełny wyrabiali piękne tkaniny. Dzięki rozwiniętemu kredytowi kwitł handel produktami rolnymi, solą, tkaninami i niewolnikami.

Najciekawszą stroną życia Majów była ich kultura. Wznosili monumentalne budowle, które przyozdabiali rzeźbami. Powstały całe zespoły przestrzenne składające się z pałaców, tarasów, dziedzińców, kamiennych boisk oraz wysokich piramid schodkowych, na szczytach których znajdowały się świątynie. Jednym z najstarszych i największych miast Majów – i być może ich stolicą – było Tikal. Do dziś zachowały się potężne świątynie oraz pałace skupione wokół centralnego placu.

W życiu Majów niezwykle ważną rolę odgrywała religia. W ich panteonie było wielu bogów, a najważniejszym z nich był Itzamna. To syn boga‑stworzyciela świata Hunab Ku i twórca cywilizacji oraz pierwszy kapłan – wynalazca wróżb, pisma, ksiąg i wiedzy. W okresie schyłkowym cywilizacji Majów rozpowszechnił się kult boga wiatru Kukulkana –odpowiednika Pierzastego Węża (Quetzalcoatla) u Azteków. Z religią związane były obserwacje astronomiczne, dzięki którym Majowie wyliczyli czas obrotu Księżyca i planet, a nawet obliczyli z dokładnością do jednej minuty długość roku słonecznego i potrafili przewidzieć zaćmienia Słońca. Nauka i literatura Majów mogły się rozwijać dzięki opracowaniu pisma, które składało się ze znaków fonetycznych oraz ideograficznych. Jak dotąd nie udało się go jednak odczytać.

Aztekowie

Aztekowie przybyli do doliny Meksyku w XIII w. i na jeziorze Texcoco założyli miasto Tenochtitlán. Był to lud bardzo wojowniczy – dwa stulecia później dokonali podboju okolicznych plemion i założyli konfederację aztecką, na czele której stały sojusznicze miasta Tenochtitlán, Texcoco i Tlacopan. Uzależnieni władcy byli zobowiązani do płacenia danin, dostarczania jeńców i uczestniczenia w wojnach.

Podstawową jednostką społeczeństwa była duża patriarchalna rodzina, która stanowiła wspólnotę gospodarczą i uprawiała ziemię wydzieloną z terenów plemiennych. Indywidualnymi właścicielami ziemi byli tylko wodzowie, rycerze i kapłani.

R1SWYjo4H7Sfv

Zdjęcie przedstawia plac z licznymi starożytnymi budowlami, z których najokazalszą jest Piramida Księżyca. Jest ona usytuowana przy Alei Zmarłych, która razem z Piramidą Słońca i Cytadelą otoczoną mniejszymi świątyniami tworzą centrum kultowe miasta. Piramida Księżyca przypomina swoim wyglądem kształt masywu górskiego Cerro Gordo – dość szerokiego, rozłożystego, bez wyraźnie wzniosłego szczytu. Na szczycie Piramidy znajduje się platforma, na której odprawiano ceremonie poświęcone Wielkiej Bogini Teotihuacan, opiekunce wody, ziemi i urodzaju. Przed piramidą widać duży Plac Księżyca z centralnym ołtarzem i kamiennymi, prostokątnymi konstrukcjami tworzącymi tak zwany „Krzyż Teotihuacan”.

Aztekowie uprawiali kukurydzę, bób, pomidory, kakao, figi, bawełnę i agawę, hodowali indyki, gęsi, kaczki i psy. Rzemiosło azteckie najwyższy poziom osiągnęło w dziedzinach tkactwa, jubilerstwa oraz garncarstwa. Aztekowie potrafili obrabiać złoto, miedź, a nawet brąz, ale narzędzia i broń wykonywali najczęściej z drewna i krzemienia lub obsydianu. Budując swoją cywilizację, obficie czerpali z dorobku Tolteków, Majów i innych ludów, od których przejęli m.in. pismo hieroglificzno‑piktograficzne, umiejętność wznoszenia piramid i zakładania sztucznych pól na wodzie oraz znajomość astrologii, kalendarza i medycyny.

Również świat wyobrażeń religijnych był głęboko zakorzeniony w tradycji ich poprzedników. W licznym panteonie bogów azteckich szczególnie silny był kult Quetzalcoatla (odpowiednika Kukulkana) – węża o piórach ptaka, który stworzył ludzi i uosabiał ziemię, oraz Tezcatlipoki – boga‑stwórcy (na ilustracji poniżej). Ważny element rytuałów stanowiły krwawe ofiary z ludzi składane bóstwu wojny i słońca w zenicie o imieniu Huitzilopochtli – narodowemu bogu Azteków. W silnie zmilitaryzowanym społeczeństwie azteckim powstała ideologia, według której Aztekowie byli narodem wybranym, podtrzymującym istnienie świata przez składanie krwawych ofiar z ludzkich serc i krwi, pokarmu bogów. Wojny były więc konieczne, aby dostarczyć wystarczającej liczby jeńców, poświęcanych następnie bogom.

RTkvq7QqdT1fF

Rysunek przedstawia dwie postaci męskie w strojach typowych dla Majów. Po lewej stronie widoczny jest Quetzalcoatl. Bóg kuca. Na głowie ma nakrycie zrobione wielobarwnych piór i materiału. Jego ciało zdobią liczne przywieszki, przepaski. W lewej ręce trzyma zielonego węża. Po prawej stronie stoi jego brak bliźniak Tezcatlipoca. Jego twarz pomalowana jest w różnokolorowe pasy, a strój przyozdabiają wielobarwne materiały i pióra. Bliźniacy znajdują się na przecie siebie.

Aztekowie dzieje świata dzielili na pięć Słońc – tak nazywali ery. Wierzyli, że żyją w piątej, ostatniej, która podobnie jak poprzednie ulegnie zagładzie podczas wielkiego kosmicznego kataklizmu. Taka katastrofa mogła nastąpić w każdym z powtarzających się co 52 lata cykli kalendarzowych.

Do największych osiągnięć azteckich należy ich stolica Tenochtitlán – miasto zbudowane częściowo na wodzie według regularnego planu. Było połączone ze stałym lądem trzema prostymi groblami i akweduktem. W centrum znajdował się wielki, otoczony murem kompleks religijny. W jego skład wchodziła główna piramida zwieńczona dwiema bliźniaczymi świątyniami, do których wiodły podwójne schody. Po jej obu stronach zbudowano dwie mniejsze świątynie, a nieco dalej szkołę kapłańską i boisko do rytualnej gry w piłkę.

Inkowie

Inkowie to trzeci z najwyżej rozwiniętych ludów Ameryki. W okresie od XII do XV w.  dzięki podbojom zbudowali ogromne imperium, które obejmowało tereny dzisiejszego Peru, Ekwadoru i częściowo Chile, o długości ok. 3000 km i szerokości ok. 500 km. Na czele państwa stał Inka – osoba boska, ale władająca państwem przy współudziale rady, w skład której wchodzili przedstawiciele kilkunastu rodów arystokratycznych. Sprawny zarząd możliwy był dzięki rozbudowanej i zhierarchizowanej administracji centralnej z siedzibą w Cuzco. Składała się ona z urzędników nadwornych oraz szefów licznych organów administracji cywilnej, wojska, policji itp. Natomiast lokalnym administrowaniem i rozsądzaniem codziennych spraw zajmowali się dziedziczni panowie lokalni.

Podstawą gospodarki Inków były rolnictwo oraz hodowla zwierząt. Uprawiali przede wszystkim kukurydzę i ziemniaki, hodowali lamy, alpaki, świnki morskie, psy, kaczki, kury i pszczoły. Brak ziem uprawnych w górzystym kraju wymuszał budowę tarasów i systemów nawadniających. Charakterystyczna dla gospodarki Inków była budowa licznych magazynów, w których składowano zapasy na wypadek nieurodzaju. Obok rolnictwa rozwijało się też inkaskie rzemiosło. Szczególnie wysoki poziom techniczny i artystyczny osiągnęło tkactwo oraz garncarstwo. Inkowie mieli również rozwiniętą technologię obróbki takich metali jak złoto, srebro, miedź i brąz. Rzemiosło opierało się na osiedlach zamieszkanych przez wyspecjalizowanych producentów: garncarzy, snycerzy, tkaczy itp. Żyli oni z uprawy przydzielonej im ziemi, a na zlecenie władz wykonywali określone produkty.

Późniejszym zdobywcom Inkowie najbardziej zaimponowali umiejętnościami inżynieryjnymi – budowali niezwykłe górskie drogi, wiszące mosty. Na stokach gór tworzyli tarasy, które umożliwiały powiększenie terenów pod uprawy, i doprowadzali do nich wodę przy pomocy skomplikowanych systemów irygacyjnych. Ze ściśle dopasowanych do siebie bloków kamiennych stawiali monumentalne świątynie, pałace i warownie. Znajdująca się w Cuzco świątynia Słońca była największą i najwspanialszą budowlą obu Ameryk. Wśród ich wielu osiągnięć można również wymienić kipukipukipu, formę pisma nazywaną pismem węzełkowym. Służyło ono do zapamiętywania ważnych informacji.

Ri3Zfnzd2yfro

Zdjęcie przedstawia fragmenty murów obronnych zbudowane z dużych kamiennych bloków. Ruiny murów ustawione są w dwóch rzędach. Na drugim planie widać liczne masywy górskie.

Istotą religii Inków było przekonanie o ich boskim pochodzeniu. Na boskich inkaskich władcach spoczywała misja zapanowania nad światem w celu zaprowadzenia w nim ładu i przekazania innym ludom swojej kultury. W licznym panteonie bóstw największym szacunkiem darzeni byli bóg Słońca – Inti i jego małżonka – Mama Quilla (matka Księżyc), a także Viracocha, któremu przypisywano dzieło stworzenia nieba i ziemi oraz ludzi. Inkowie swoim bogom najczęściej składali w ofierze żywność, napoje, cenne przedmioty i zwierzęta. Zdarzały się również ofiary z ludzi, ale nie miały ani takiego znaczenia, ani takich rozmiarów jak u Azteków.

Słownik

Słowa kluczowe

Majowie, Aztekowie, Inkowie, Toltekowie, Tikal, Itzamna, Quetzalcoatl, Pierzasty Wąż, Texcoco, Tenochtitlan, Cuzco, Viracocha, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Z. Wójcik, Historia powszechna XVI–XVII wieku, Warszawa 1991.

H. Cortés, Listy o zdobyciu Meksyku, Gdańsk 1997.

B. Diaz del Castillo, Pamiętnik żołnierza Korteza, czyli prawdziwa historia podboju Nowej Hiszpanii, Łódź 1986.

P. Pizarro, Relacja o odkryciu i podboju królestwa Peru, Gdańsk 1995.

J. Szemiński, M. Ziółkowski, Mity, rytuały i polityka Inków, Warszawa 2006.