Definicja

Nazwa stoicyzm pochodzi od Malowanego Portyku, inaczej Portyku Peizianaksa (gr. he poikile stoa). Była to jedna z najbardziej wpływowych szkół filozoficznych doby hellenizmu i zarazem całego okresu starożytnego. Założona została pod koniec IV w. p.n.e. przez Zenona z Kition. Koncepcje stoicyzmu rodziły się w opozycji zarówno wobec epikureizmu, jak i platonizmu oraz arystotelizmu. Stoicyzm odrzuca istnienie rzeczywistości transcendentnej, stając na stanowisku materialistycznego monizmu panteistycznegomonizm panteistycznymonizmu panteistycznego. Podobnie jak inne nurty hellenizmu, najważniejszym elementem koncepcji stoickich była etyka, w której kryterium słuszności postępowania jednostki przyznane jest jej – zachowaniu siebie. Stoicką odpowiedzią na sytuację społeczno‑polityczną powstałą na przełomie IV i III w. była koncepcja kosmopolityzmukosmopolityzmkosmopolityzmu.

Tło historyczne

Pewne zmiany w doktrynie stoicyzmu wprowadzone w jego średnim okresie wynikają z jednej strony z reakcji na krytykę ze strony sceptycyzmu akademickiego, z drugiej zaś, z wpływów mentalności i archetypu duchowego Rzymu (zmysł praktyczny i polityczny) – Panaitios przebywał w Rzymie, w kręgu Scypionów, miał stałe kontakty z elitami rzymskimi.

Charakteryzując tło historyczne i ewentualny wpływ historycznego kontekstu na koncepcje stoickie, trzeba pokrótce odnieść się do każdego okresu z osobna. Powstanie stoicyzmu pod koniec IV w. p.n.e. nastąpiło w okresie ogromnych przeobrażeń społeczno‑politycznych. Najistotniejszymi wydarzeniami są upadek polis i związanego z nią dorobku intelektualnego, który przyniósł ze sobą pewną dyskredytację klasycznych kierunków filozoficznych, a także powstanie, z tych samych powodów, epikureizmu. Stoicyzm miał z jednej strony wypełnić lukę po platonizmie i perypatetykach, z drugiej zaś stać się alternatywą dla hedonistycznego epikureizmu. Powstanie i rozwój neostoicyzmu nastąpiło w Rzymie.

Niemały wpływ na wzrost zainteresowania filozofią w ogóle, a stoicyzmem w szczególności, miał upadek republiki i związane z tym ograniczenie możliwości aktywności politycznej. Fakt, że neostoicyzm zrodził się w Rzymie, miał swe odbicie w jego intelektualnym charakterze, który wyraził się zainteresowaniem niemal wyłącznie problematyką etyczną.

Doktryna

Według stoików filozofia dzieli się na trzy działy: fizykę, etykę i logikę. Choć zgodzić się trzeba z twierdzeniem, że ze względów metodologicznych analiza stoickiej logiki powinna by zająć pierwsze miejsce przy analizie koncepcji tego nurtu, to jednak ze względu na ograniczone miejsce, a także na fakt, że „w starej szkole stoickiej logika, mimo że była opracowywana i studiowana sumiennie (a przez Chryzypa wręcz zajadle), strukturalnie pozostaje na marginesie i powierzchni systemu”, rozważania nad nią zostaną w niniejszym materiale pominięte.

Fizyka

Początkiem analizy będzie więc stoicka fizyka, pełniąca w systemie nurtu funkcję ontologii. Najbardziej charakterystyczną, a zarazem najistotniejszą cechą ontologii stoickiej jest panteistyczny monizm materialistyczny. W świecie istnieją dwie zasady: czynna i bierna. Zasada bierna to materia, zasada czynna to rozum (ho logos). Bóg u stoików nie jest czymś oddzielonym od materii, nie stoi poza światem materialnym, wprost przeciwnie, jest z tym światem tożsamy. Substancją Boga jest bądź „cały świat i niebo” (Zenon, Chryzyp, Poseidonios), bądź „coś podobnego, do powietrza” (Antypater), bądź „sfera gwiazd stałych” (Boetos).

RGOIdg6W0ah57

Zdjęcie przedstawia dłoń trzymającą kawałek liścia paproci na tle nieba.

Kwintesencją stoickiego panteizmu jest więc teza, iż Bóg jest twórcą, który przenika wszystkie rzeczy w całości i częściach. Jest więc to panteizm materialistyczny, w ramach którego nie ma miejsca na rzeczywistość „pozacielesną”. Zwieńczeniem fizyki‑ontologii stoickiej jest koncepcja Opatrzności‑Przeznaczenia. Co godne podkreślenia, Opatrzność ta nie ma charakteru transcendentnego wobec świata, lecz immanentny. Jest stwierdzeniem istnienia w świecie zasady finalności. Niejako koniecznym wnioskiem wyprowadzonym z tej zasady jest przyjęcie, że wszystko w świecie ma swoje Przeznaczenie, które rozumiane jest przez stoików jako rozumna zasada kierująca światem. Opisane powyżej koncepcje ontologiczne (fizyczne) stanowią fundament, na którym wzniesiona zostaje konstrukcja systemu etycznego.

Etyka

Można zaryzykować tezę, że wszystkie najważniejsze koncepcje etyczne starożytnej Grecji, zarówno okresu klasycznego, jak i hellenistycznego, za cel życia ludzkiego uznają dążenie do szczęśliwości. Różnice wynikać będą z tego, jak to szczęście poszczególni filozofowie określą, i jaką metodą przy tym określaniu się posługują.

R1CRIxioy7uxL

Rysunek przedstawia kształt mózgu wypełniony licznymi rozgałęzieniami, co przypomina drzewo.

Ludzki rozum poznaje naturę tak swoją, jak i wszechświata. Odkrywa, że światem rządzi jedno prawo – Logos. Zauważa także, że wszystko ma swe przeznaczenie, że wszystko dzieje się z konieczności. Konieczności zaś przeciwstawić się nie sposób. Jedynym skutkiem oporu przeciw temu, co konieczne, jest brak szczęścia. W mocy ludzkiej jest jedynie to, aby zasady rządzące wszechświatem rozumowo poznać i dostosować się do nich. Efektem tego rozumowania jest przyjęcie, że pewne rzeczy są od nas zależne (stanowią jakby naszą własność), pewne zaś nie. Do rzeczy od nas zależnych zaliczali sądy, popędy, pragnienia itd. Postępując rozumnie, czyli używając jedynie swojej własności i nie zwracając uwagi na resztę, człowiek zachowa siebie i osiągnie szczęście. W przeciwnym wypadku, człowiek sam czyni siebie niewolnikiem, uniemożliwiając sobie osiągnięcie szczęścia.

Problematyka społeczno‑polityczna

Nie ulega wątpliwości, że fundamenty etyki stoickiej są indywidualistyczne. Punktem wyjścia jest przecież chęć zachowania siebie. We wnioskach wyprowadzonych z tego indywidualizmu, stoicy nie idą jednak drogą wskazaną przez Epikura, wyrażoną w zasadzie „żyj w ukryciu!” – lathe biosas. Wprost przeciwnie, punktem wyjścia w refleksji dotyczącej życia społecznego jest krytyka koncepcji epikurejskiej.

W przeciwieństwie zatem do epikureizmu, ale zmieniając również tradycyjną formułę arystotelesowską zoon politikon, stoicyzm stoi na stanowisku, iż człowiek jest z natury istotą społeczną, „zwierzęciem społecznym” (zoon koinonikon). Z perspektywy stoicyzmu odrzucenie naturalnych więzi społecznych wprowadza całkowity chaos w życie jednostki, powodując że wszelka działalność wychodząca poza zaspokajanie potrzeb zmysłowych traci jakikolwiek sens. Pośrednim dowodem, iż stan rzeczywisty jest odmienny (ludzie są społeczni), jest fakt, że zwolennicy tezy o niespołecznej naturze człowieka dowodzą czegoś przeciwnego samym faktem argumentowania. Życie wspólnotowe w koncepcjach stoików przekracza tradycyjne ramy greckiej polis, przekracza także ramy imperiów – czy to macedońskiego czy rzymskiego.

RdeGkqpiTw4A9

Obraz przedstawia trzy kobieta na schodach w plenerze, mają na sobie długie szaty. Jedna z nich wygląda przez balustradę schodów, za którą w leżącej beczce siedzi mężczyzna. W beczce jest posłanie ze słomy. Mężczyzna ma brodę, długie szaty, w dłoniach trzyma zapisany tekstem kawałek papieru. Mężczyzna jest boso. W tle budynek w kolumnami.

Zasada kosmopolityczna, wzbogacona o aspekty praktyczny i prawny, prowadzi do tezy, o nie tylko wspólnotowym, ale i państwowym charakterze więzi między istotami rozumnymi. Mówiąc inaczej, przyjęcie ontologicznej tezy o rządach Rozumu, doprowadza do postulatu Państwa Światowego ludzi i bogów. Dostrzec można w stoicyzmie pewne ograniczenia zasady kosmopolityzmu, choć ze względu na fakt, iż mają one również charakter kosmopolityczny, należałoby mówić jedynie o ograniczeniu powszechności tej zasady. Chodzi mianowicie o to, że skoro przesłanką kosmopolityzmu jest rozum, to nie sposób nie dostrzec, że nie można tu mówić o równości, i to nie tylko w stopniu zaawansowania w mądrości (to byłaby aporiaaporiaaporia niewielka), lecz w samym pragnieniu wyboru drogi mądrości. Zatem wspólnota (państwo) bogów i ludzi potencjalnie dotyczy wprawdzie wszystkich ludzi, w praktyce jednak, będąc wspólnotą (państwem) rozumu, ograniczona będzie ze strony ludzi do mędrców.

Nawiązania

Duży wpływ wywrą koncepcje stoików na filozofię Marka Tulliusza Cycerona, uwidacznia się to m.in. w jego kosmopolityzmie. Stoicyzm będzie przenikał także do myśli chrześcijańskiej. Etyka stoików okazała się zbieżna w wielu miejscach z etyką chrześcijańską, co sprawiło, że myśliciele chrześcijańscy zainteresowali się takimi postaciami jak Seneka.

Oponenci

Najważniejszymi oponentami stoicyzmu byli przedstawiciele sceptycyzmu akademickiego (Arkesilaos z Pitane ok. 318‑242 p.n.e., Karneades z Cyreny ok. 213‑129 p.n.e.). Krytykowali oni przede wszystkim stoickie kryterium prawdy, którym dla stoików było przedstawienie kataleptyczneprzedstawienie kataleptyczneprzedstawienie kataleptyczne.

Słownik