Biografia

R1SgkwrYjQXpr1

Ilustracja przedstawia lewy profil twarzy dojrzałego mężczyzny. Jest łysiejący, ma krótkie, kręcone włosy po bokach i z tyłu głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę z wąsami.

Sokrates (469‑399 p.n.e.) był synem kamieniarza Sofroniska i położnej Fainarety. Urodził się w Atenach, gdzie spędził niemal całe życie. Początkowo interesował się filozofią przyrody, lecz porzucił ją na rzecz problematyki humanistycznej. Wszystkie relacje o nim ukazują go jako nauczyciela cnoty‑dzielności (arete). W przeciwieństwie do sofistów nauczał za darmo na ulicach i rynku ateńskim. W cztery lata po upadku rządu Trzydziestu TyranówRząd 30rządu Trzydziestu Tyranów, na czele którego stał jego były uczeń Kritiasz, Sokrates został postawiony przed sądem. Prawdopodobnie był to proces o podtekście politycznym, jednak oficjalne Sokrates został oskarżony o odtrącenie bogów uznawanych przez państwo, wprowadzanie kultu nowych bogów, psucie młodzieży. Sąd skazał go na śmierć przez wypicie cykuty. Ostatnie chwile z życia Sokratesa zostały uwiecznione w dialogu Platona Fedon.

Tło historyczne

R1Bv323ZAQyGn1

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę popiersia mężczyzny. Ma on krótkie, falowane włosy po bokach i z tyłu głowy, z przodu jest łysiejący. Ma gęstą brodę z wąsami, ubrany jest w togę. Za rzeźbą stoi regał z książkami.

Przez całe życie Sokrates trzymał się z daleka od wielkich wydarzeń historycznych i politycznych z wyjątkiem tych sytuacji, w których był do tego zmuszony (udział w kampaniach wojennych). Jednakże jego codzienna postawa i nauki spowodowały, że nie uniknął wmieszania się w wielką politykę. Ogromna popularność, jaką cieszył się w Atenach (choć nie zawsze była to popularność w pozytywnym znaczeniu tego słowa), sprawiła, że wielu młodych spośród elit ateńskich stało się jego uczniami. Znaleźli się wśród nich również Kritiasz i Alkibiades, późniejsi przywódcy stronnictwa antydemokratycznego. Sokrates, choć nie był zwolennikiem rządów oligarchicznych, niejednokrotnie wypowiadał się negatywnie o życiu politycznym Aten, co mogło być przez wielu rozumiane jako krytyka demokracji i sprzyjanie tendencjom oligarchicznym. Gdy w Atenach zapanowały rządy Trzydziestu Tyranów, rozpoczęły się okrutne prześladowania zwolenników demokracji. Choć rządy te trwały stosunkowo krótko (404–403 p.n.e.), rozbudziły nienawistne nastroje wobec stronnictwa oligarchicznego. Ponadto sytuacja Aten po wojnie peloponeskiej i spadek ich znaczenia zewnętrznego spowodowały narastającą frustrację społeczną. Sokrates, mówiący zawsze, choćby niemiłą dla słuchacza prawdę, często szydzący z głupoty i głupców, a na dodatek nauczyciel tyranów, stał się prawdopodobnie kozłem ofiarnym, na którym Ateny niejako odreagowały swe klęski i cierpienia.

Poglądy

Ponieważ Sokrates nie zostawił po sobie żadnych dzieł pisanych, identyfikacja jego nauki jest sprawą trudną i dyskusyjną. Nie ulega wszak wątpliwości, że najbardziej charakterystyczną cechą jego filozofii był zwrot w kierunku problematyki humanistycznej. Jak zaświadcza Ksenofont, Sokrates nie rozprawiał nigdy o naturze wszechrzeczy, kosmosie, praprzyczynach wszelkich zjawisk. Uważał, że poznanie tych rzeczy przekracza możliwości ludzkiego rozumu. Sam zajmował się wyłącznie problematyką dotyczącą człowieka. Starał się zrozumieć, czym są sprawiedliwość, piękno, dobro, męstwo, rozsądek, państwo.

Najważniejszą radą, jaką Sokrates przekazywał swym uczniom, było gnothi seauton – „poznaj samego siebie”. Oznaczało to dwa aspekty. Pierwszy, bardzo dosłowny – człowiek staje się lepszy, gdy zna wszelkie swoje możliwości i predyspozycje, zajmuje się wówczas wyłącznie tym, w czym jest najlepszy, nie spotkają go rozczarowania, klęski, kompromitacje. Człowiek, który zna siebie samego, będzie z całą pewnością szczęśliwszy. Po drugie, oznacza to, że w każdym człowieku znajduje się, początkowo ukryta, wiedza o prawdzie. Trzeba ją tylko należycie wydobyć. I do tego sprowadzała się, jak sam o tym mówił, jego rola jako nauczyciela. Takie nauczanie‑wydobywanie prawdy z ucznia przebiegać miało w dwóch etapach.

W pierwszym etapie należało pozbyć się wszelkich zgromadzonych mniemań, wszelkiej wiedzy fałszywej. Służyła temu metoda dyskusji, zwana elenktyczną (gr. elenktikos – zbijający). Polegała ona na zbijaniu mniemań przeciwnika w dyskusji poprzez zestawianie jego różnych, wzajemnie sprzecznych wypowiedzi, co w efekcie prowadziło do porzucenia przezeń zajmowanych stanowisk.

R10sIcCJAVPbo1

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. Siedzą na krzesłach. Mężczyzna po lewej jest młody i nagi, ma na głowie chustę. Słucha starszego mężczyzny, który siedzi naprzeciwko. Starszy mężczyzna jest łysiejący, ma brodę z wąsami i ubrany jest w białą togę. Gestykuluje rękami.

Wtedy przychodzi kolej na drugą metodę – majeutyczną (gr. maieutike – położnictwo), czyli „położniczą”. Polegała ona na tym, że Sokrates zadawał naprowadzające pytania, a pytany, odpowiadając na nie, niejako sam z siebie „rodził” prawdę. Sokrates porównywał swą rolę w takiej metodzie dydaktycznej do roli akuszerki w trakcie porodu, która sama nie rodzi, lecz pomaga rodzącym kobietom.

R1QODDEusrMPH1

Obraz przedstawia starszego, półnagiego mężczyznę, który siedzi na łóżku. Okryty jest częściowo białą togą. Ma kręcone włosy oraz brodę z wąsami. Lewą rękę ma uniesioną, prawą ręką sięga po kielich, który ktoś mu podstawia.

W ten oto sposób „poznanie siebie” – prowadzi do wiedzy, do mądrości. Wiedza zaś, w myśl koncepcji sokratejskiej, jest tożsama z cnotą (arete). Jest to tzw. intelektualizm etycznyintelektualizm etycznyintelektualizm etyczny. Według Sokratesa wszystkie złe czyny mają to samo podłoże: niewiedzę o tym, co jest dobrem, niewiedzę o tym, co czynić należy. Nie istnieje taka możliwość, aby ktoś, kto faktycznie poznał prawdę, kto naprawdę zrozumiał, czym jest sprawiedliwość, mógł postępować niezgodnie ze swoją wiedzą na ten temat. Czynnikiem poznawczym w człowieku odpowiedzialnym za wiedzę, a więc i za wszelkie ludzkie działania, „człowiekiem samym” jest dusza. Prowadzi to do przewartościowania tradycyjnie greckiej aksjologii, zorientowanej przede wszystkim na dobra cielesne. Teraz prawdziwymi dobrami stają się dobra duchowe. W tym kontekście właśnie należy rozumieć sokratejską koncepcję polityki jako sztuki „dbania o dusze” obywateli. Prawdziwym politykiem jest ten, kto dąży do poznania, czym jest sprawiedliwość, a w konsekwencji do sprawiedliwego działania i skłaniania do tego innych obywateli.

Rola Sokratesa jest w dziejach filozofii nie do przecenienia. Można śmiało powiedzieć, że wszelkie późniejsze szkoły filozoficzne starożytności, zwłaszcza w aspekcie etyczno‑politycznym musiały zawsze odnieść się do koncepcji Sokratesa – pozytywnie (Platon, szkoły sokratyczne mniejsze, stoicy) bądź negatywnie – przede wszystkim Epikur i epikurejczycy. Uzasadniona będzie chyba nawet dalej idąca teza, że wpływ Sokratesa przekroczył zdecydowanie starożytność – stał się on postacią wręcz archetypiczną w kulturze europejskiej.

Nawiązania

Oponenci

R1N9TvLyMN5H51

Ilustracja przedstawia mężczyznę na koniu, do którego podchodzi inny mężczyzna. Obok w latającym koszu znajduje się starszy mężczyzna z długą brodą.

Sokratesowi nigdy nie brakowało przeciwników czy wręcz wrogów. Przeciwnikami, z którymi Sokrates niejednokrotnie stawał do dyskusji, byli sofiścisofiścisofiści. Najczęstszym zarzutem, jaki wobec niego formułowano, było to, iż  zarówno jego sposób życia, jak i jego nauki są nieżyciowe, prowadzą do materialnej nędzy, a nawet do całkowitej wręcz życiowej bezradności. Sofista Kallikles, fikcyjna postać z platońskiego dialogu Gorgiasz, kwestionuje nawet uczciwość intencji Sokratejskiego poszukiwania prawdy, twierdząc, że filozof czyni to głównie dla poklasku mas.

Słownik