RXRuLKS9JB6I11

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a noc wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie.

Pierwsze konceptualizacje problemu bytu absolutnego, czyli takiego, który jest bytem nieuwarunkowanym, stanowi zwieńczenie porządków rzeczy i podstawę ich wyjaśnienia,  zawdzięczamy greckiej metafizyce klasycznej – Platonowi i Arystotelesowi. Kilkaset lat później sięgnęło po nie chrześcijaństwo i zaadaptowało je do kwestii doktrynalnie dla siebie najważniejszej: istnienia biblijnego Boga Stwórcy.

Tłem dla racjonalnej argumentacji dotyczącej istnienia Boga w średniowieczu  był problem, z punktu widzenia chrześcijaństwa kluczowy, relacji między rozumem i wiarą jako dwoma źródłami wiedzy. Od jego rozstrzygnięcia zależało, czy i w jakim stopniu poszczególni filozofowie uważali argumenty i dowody w kwestii istnienia Stwórcy za możliwe i przekonujące.  Podstawową okolicznością, która określiła odpowiedź Tomasza na to pytanie oraz charakter jego argumentów, było to, że swój system filozoficzny budował on na arystotelizmie. Dla dowodów Tomasza ważne są przynajmniej trzy ogólne, z ducha Arystotelesowskie, założenia  filozoficzne.

Założenia powyższe wskazują na ogólne stanowiska Tomasza w podstawowych kwestiach metafizycznych i epistemologicznych. Pierwsze wskazuje, że Tomasz był optymistą poznawczymoptymizm poznawczyoptymistą poznawczym. Drugie wskazuje, że był realistąrealizmrealistą w sensie metafizycznym i epistemologicznym oraz racjonalistą metafizycznymracjonalizm metafizycznyracjonalistą metafizycznym. Trzecie wskazuje, że Tomasz zajmuje stanowisko aposteriorystyczneaposterioryzmaposteriorystyczne, a więc jego dowody mają taki właśnie (aposterioryczny) charakter, czym różnią się od dowodów apriorycznychaprioryzmapriorycznych tworzonych na gruncie tradycji platońsko‑augustyńskiej.

R1ULTsJB3J8ky

Zdjęcie przedstawia młodego człowieka trzymającego dużą muszlę przy uchu.

Tomasz przyjmuje, że dzięki pracy zmysłów można spostrzec, a następnie, dzięki pracy rozumu, zbadać różne właściwości rzeczy. W ramach każdej z pięciu dróg Tomasza badane jest coś innego. Pierwsza droga bada porządek ruchu rzeczy, druga – porządek ich przyczynowego istnienia, trzecia – przygodnośćprzygodnośćprzygodność, czwarta – doskonałość i piąta – celowość. Tomasz wykazuje po pierwsze, że każdy z badanych porządków nie może biec w nieskończoność i po drugie, że pierwotną przyczyną danej właściwości nie mogły być same rzeczy.

Rozpatrzmy to na przykładzie pierwszej drogi, tzw. dowodu z ruchu (ex motu).

Przesłanka I: Żadna rzecz w świecie nie porusza się sama z siebie, więc ruch danej rzeczy może być wytłumaczony poprzez przyczynę, jaką jest oddziaływanie na nią innej rzeczy.

Przesłanka II: Łańcuch rzeczy poruszających się i poruszanych nie może być nieskończony. Uprawomocniając obie przesłanki, odwołuje się Tomasz do analizy ruchu podanej w fizyce Arystotelesa. Jednak ze względu na pewne różnice między filozofami przytoczmy Tomaszowe uzasadnienie drugiej przesłanki:

Wniosek z wywodu jest następujący: musi istnieć nieruchoma pierwsza przyczyna poruszająca, zewnętrzna wobec świata, nadająca mu ruch, którą jest Bóg, i tylko ten wniosek w pełni wyjaśnia ruch i jego porządek. Również taka właściwość rzeczy jak np. celowość nie jest wytłumaczalna na gruncie samych rzeczy. Czytamy:

Według Tomasza Bóg w dziele stworzenia nadał rzeczom porządek celowy i sam stanowi cel celów.

Analizy wychodzące od różnych właściwości rzeczy w świecie prowadzą zatem do zgodnego wniosku, że poza światem istnieje koniecznie istota będąca przyczyną istnienia świata oraz wszelkich jego właściwości i porządków. Można powiedzieć, że dowody Tomasza są wnioskowaniem o przyczynie ze skutku, o Stwórcy z dzieła stworzenia. Każdy wskazuje w konkluzji na pewną cechę Boga – pierwsza na to, że jest on pierwszym poruszycielem, druga, że jest  pierwszą przyczyną i źródłem istnienia, trzecia, że jest istotą konieczną, czwarta, że jest doskonały i jest źródłem doskonałości, piąta, że jest twórcą porządku celów i jego zwieńczeniem.

Dyskusje wokół argumentów Tomasza trwają do dzisiaj. Filozofia nowożytna zakwestionowała ich założenia, na przykład to, zgodnie z którym analiza przyczynowa jest prawomocna nie tylko w zakresie tego, co jest dane w doświadczeniu, czyli rzeczy, ale także poza doświadczeniem. Czy rzeczywiście możemy  mówić o pierwszej przyczynie ruchu rzeczy lub istnienia rzeczy, która leży poza światem i która sama nie ma już przyczyny? Czy umysł może przeniknąć poza obszar doświadczenia? Takich pytań pod adresem argumentacji Tomasza jest oczywiście więcej. A co sam Tomasz sądził o sile przekonywania swoich argumentów? Tego oczywiście nie wiemy, ale wiemy, że traktował je jako potwierdzenie i uzupełnienie tego, co człowiek wierzący ma w sposób niewątpliwy przekazane w treści objawienia:

Sens obecności Tomaszowych dróg w myśli filozoficznej wyznacza dzisiaj raczej to, że przegląda się w nich wiele fundamentalnych problemów filozoficznych, niż oczekiwanie na rozstrzygnięcie problemu istnienia Boga. Jak pisze współczesny komentator:

Słownik