Przeczytaj
Plan przebudowy Europy Adama Czartoryskiego
Po klęsce powstania listopadowego (1830–1831) kilkadziesiąt tysięcy jego uczestników opuściło ojczyznę. Większość kierowała się do Francji, którą w ówczesnym świecie uważano za kolebkę rewolucji. Mimo że była wówczas monarchią konstytucyjnąmonarchią konstytucyjną, spodziewano się, że ponownie podejmie próbę zburzenia porządku w Europie – jak za Napoleona. Władze francuskie zapowiedziały, że uchodźcy z Królestwa Polskiego otrzymają zakwaterowanie oraz będzie im wypłacane comiesięczne wynagrodzenie.
Pojawienie się na Zachodzie licznej migracji byłych powstańców spowodowało konieczność ich zjednoczenia, tak aby skoncentrować uwagę na kontynuowaniu walki o niepodległość. Jednak środowiska emigranckie nie były jednorodne, dzieliło je w zasadzie wszystko: stosunek do powstania, tego, jak ma wyglądać walka z zaborcami, a także wizja przyszłej Polski. Tylko jeden obóz pozostał jednolity w swojej strukturze i prowadzonych działaniach. Tym obozem była organizacja, a w zasadzie grupa osób – wyższych oficerów, ziemian i arystokratów, zarówno umiarkowanych konserwatystów, jak i liberałów – które skupiły się wokół Adama Jerzego Czartoryskiego, prezesa Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego. Grupa nazywana była Hotelem Lambert od siedziby księcia w Paryżu. Tam spotykano się i dyskutowano, prowadzono zakulisowe rozmowy i snuto plany na przyszłość.
Organizacja ta zajmowała się przede wszystkim polityką zagraniczną. Termin ten według historyka Marcelego Handelsmana można rozumieć jako „system pomysłów i starań kierowanych przez emigrację, […] która miałaby na celu odbudowanie niepodległości dawnego państwa przez połączenie własnych wysiłków polskich z dynamiką rozwoju stosunków międzynarodowych tych czasów”*.
Indeks dolny * Źródło: Marceli Handelsman, Adam Czartoryski, t. 2, Warszawa 1949. Indeks dolny koniec* Źródło: Marceli Handelsman, Adam Czartoryski, t. 2, Warszawa 1949.
Działacze emigracyjni skupieni wokół Czartoryskiego popularyzowali sprawę niepodległej Polski na dworach europejskich. Książę Adam, były minister spraw zagranicznych Rosji i doradca cara Aleksandra I, zdobył odpowiednie znajomości i doświadczenie, co ułatwiło działalność obozowi Hotelu Lambert.
Książę Adam Jerzy Czartoryski
Książę brał udział jako ochotnik w wojnie polsko–rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja. Po przegranej został wysłany do Petersburga na dwór Katarzyny II w roli zakładnika – gwaranta lojalności rodziny Czartoryskich wobec Rosji. Zaprzyjaźnił się z następcą tronu Aleksandrem I. Został jego doradcą, a potem m.in. ministrem spraw zagranicznych Rosji. W okresie wojen napoleońskich, kiedy większość Polaków poszła za Napoleonem, Czartoryski pozostał w służbie rosyjskiej. Zdecydowały o tym nadzieje, jakie wiązał z Aleksandrem I. Obaj podzielali fascynacje brytyjskim modelem sprawowania władzy, w którym król nie jest władcą absolutnym, lecz ogranicza go prawo stanowione przez parlament (monarchia konstytucyjna). Obaj uważali ten system za bardziej nowoczesny, sprzyjający rozwojowi kraju.
Aleksander jednak zmienił się po objęciu tronu. Ostatecznie uznał, że demokratyzowanie rządów może zagrozić spoistości imperium. Rozczarowany Czartoryski wrócił do Polski i osiadł w majątku w Puławach. W okresie powstania listopadowego stanął na czele rządu, poproszony o to przez tych, którzy nie wierzyli, że Polska może długo opierać się wojskowo potędze Rosji. Liczono, że Czartoryski zachował w Moskwie przyjaźnie, które pozwolą wynegocjować pokój. Tak się nie stało. Za kierowanie rządem powstańczym skazano Czartoryskiego zaocznie na karę śmierci przez ścięcie toporem. Po upadku powstania książę znalazł się na emigracji w Paryżu.
Panslawizm i slawizm
Jeszcze będąc w służbie rosyjskiej, Czartoryski napisał wizjonerski traktat polityczny O systemie, którego winna trzymać się Rosja. Przewidział w nim dla Rosji rolę budziciela i opiekuna narodów słowiańskich. Miały one stworzyć federację narodów, której patronować będzie Rosja. Doktrynę o jej przywództwie wśród narodów słowiańskich nazwano z czasem panslawizmem. Idea ta miała być narzędziem osłabiania trzech sąsiadujących z Rosją imperiów: Austrii, Turcji i Prus. Każde z nich więziło narody słowiańskie w swoich granicach, m.in. Polaków, Ukraińców, Czechów, Bułgarów, Serbów, Macedończyków, Chorwatów i Wołochów.
Po upadku powstania listopadowego, już na emigracji, Adam Czartoryski zweryfikował swoje wizje polityczne. Skoro Rosja pozostała monarchią absolutnąmonarchią absolutną i nie można było żywić nadziei, że dobrowolnie przestanie być więzieniem narodów, to ją także należało „rozerwać po szwach narodowych”, zarówno słowiańskich, jak i niesłowiańskich. W odróżnieniu od panslawizmupanslawizmu teraz każdy z narodów miał stać się w pełni samodzielny, a jego pozycja – równorzędna wobec sąsiadów. Dla nikogo nie przewidziano już roli „starszego brata”, opiekuna, jak wcześniej myślano o Rosji. W odniesieniu do Słowian doktrynę tę nazwano slawizmemslawizmem.
Czartoryski uważał, że Anglia i Francja powinny zaangażować się w działania mające na celu dekonstrukcję zaborczych imperiów w Europie. Obie jako monarchie konstytucyjne stanowiły alternatywę ustrojową dla rządów absolutystycznych.
Przyjaciele Polski
W Hotelu Lambert utworzono Biuro Dyplomatyczne, które miało koordynować działania międzynarodowe sieci jawnych i tajnych organizacji. W Anglii działano oficjalnie za pośrednictwem powołanego osobiście przez Czartoryskiego Stowarzyszenia Literackiego Przyjaciół Polski (ang. Literary Association of the Friends of Poland). Do organizacji należeli czołowi brytyjscy i irlandzcy literaci, dziennikarze, a także arystokraci, politycy i ministrowie (Czartoryski przyjaźnił się z ówczesnym premierem Charlesem Greyem). Prezes Stowarzyszenia, szkocki poeta Thomas Campbell, dzięki swojej popularności uzyskał w parlamencie spore roczne subwencje w wysokości 10 tys. funtów szterlingów. Dzięki tym pieniądzom w największych gazetach regularnie ukazywały się artykuły nawiązujące do problemu wymazania Rzeczypospolitej z mapy Europy. Pozyskano wsparcie wielu posłów. Kilkukrotnie na forum Izby Gmin inicjowali oni debaty na temat Polski. W ten sposób m.in. nie pozwalano opinii świata o niej zapomnieć.
Tymczasem układ sił w Europie nie pozwalał na więcej. Anglia nie chciała prowokować większego konfliktu. Dobrym na to przykładem jest tzw. afera „Vixen”. W 1836 r. Czartoryski zakupił broń dla Czerkiesów buntujących się przeciw Rosji i wysłał ją na statku o nazwie „Vixen”, który Rosjanie zatrzymali na Morzu Czarnym. Okazało się, że informacje o transporcie broni przekazał do Moskwy rząd brytyjski.
Z Hotelem Lambert związane było też jawne i oficjalne przedstawicielstwo polskiej emigracji – Towarzystwo Monarchiczne Trzeciego Maja, działające w latach 1843–1848. Program organizacji zakładał odbudowę Królestwa Polskiego na zasadach ustrojowych Konstytucji 3 maja z Adamem Jerzym Czartoryskim jako królem. Tajnie natomiast, przez rozsyłanych po świecie emisariuszy, działał od 1833 r. Związek Jedności Narodowej, który zmienił potem nazwę na Towarzystwo Wyjarzmicieli. Należeli do niego m.in. zasłużeni generałowie Henryk Dembiński i Karol Otto Kniaziewicz, a na czele organizacji stał Czartoryski.
Razem z Turcją
Gdy zawiodły nadzieje na powołanie polskich legionów we Francji i Belgii, Adam Czartoryski skupił się na Turcji rywalizującej z Rosją na Bałkanach, w basenie Morza Czarnego i na Kaukazie.
Książę Adam, który niegdyś proponował Aleksandrowi I osłabienie Turcji poprzez wspieranie aspiracji narodowych południowych Słowian, przedstawił teraz dyplomacji osmańskiej koncepcję stworzenia wokół Serbii federacji Słowian. Miałaby ona zdestabilizować monarchię Habsburgów i Rosję, a tym samym wzmocnić Polskę, Ukrainę, Czechy i Słowację. Elementem tego planu było m.in. zaangażowanie emisariuszy Hotelu Lambert w Bułgarii w rozwój misji katolickich, potem w próbę powołania unii bułgarskiego prawosławia z katolicyzmem, aż wreszcie poparcie dla bułgarskiej autokefaliiautokefalii, która powstała w opozycji do popieranego przez Moskwę patriarchatu w Konstantynopolu.
Turcy nie zaryzykowali wyswobodzenia narodów bałkańskich, ale zgodzili się na utworzenie u siebie polskich legionów w czasie wojny krymskiej z Rosją (1853–1856). Czartoryski uznał to za dobry początek. W Turcji przebywało wówczas sporo Polaków – rozbitków wojennych i zbiegłych jeńców. Niektórzy z nich przeszli na islam. Tak zrobili m.in. legendarny generał Józef BemJózef Bem oraz Michał CzaykowskiMichał Czaykowski, emisariusz Hotelu Lambert występujący teraz jako Mehmed Sadyk Pasza, generał turecki. Wkrótce do Stambułu przybył Adam Mickiewicz, którego Czartoryski wysłał tam w roli rozjemcy między polskimi dowódcami. Rozgorzał bowiem wśród nich spór o pierwszeństwo oraz o to, kogo można przyjmować do legionów. Generał Władysław ZamoyskiWładysław Zamoyski stał na stanowisku, że tylko chrześcijan, a Czaykowski optował za przyjmowaniem również innowierców, m.in. żydów, od których nie żądał zmiany religii, co było warunkiem w wojskach dawnej Rzeczypospolitej.
Ani pułk kozaków Czaykowskiego, ani pułk Zamoyskiego nie przekształciły się jednak w polskie legiony. Turcy chętnie przyjmowali Polaków do wojska, ale starali się trzymać ich z dala od okupowanych przez siebie terenów zamieszkanych przez Słowian, obawiając się, że międzysłowiańskie porozumienie może zagrozić imperium.
Młoda Polska
Tajną Młodą Polskę założyli w szwajcarskim Bernie opozycyjni wobec arystokratycznego Hotelu Lambert republikanie z Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP)Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP). Przystąpili w ten sposób do Młodej Europy, międzynarodowej organizacji rewolucyjnej Giuseppe MazziniegoGiuseppe Mazziniego, w której skład wchodziły Młoda Italia, Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Szwajcaria i Młoda Hiszpania. Ich celem było zwalczanie monarchii i stworzenie w Europie wolnych, republikańskich państw. Mimo powszechnej wśród Polaków sympatii dla powstania Włochów przeciw Austrii przedstawiciele Hotelu Lambert wstrzymywali się z poparciem dla nich. Zadecydowała lojalność wobec Francji i papiestwa – zarówno Francuzi, jak i papież Pius IX zbrojnie przeciwstawiali się zjednoczeniu Włoch, broniąc swoich zdobyczy terytorialnych. Tymczasem na czele włoskiego sztabu powstańczego w Palermo stanął Ludwik MierosławskiLudwik Mierosławski, jeden z przywódców TDP. Wobec napływu do powstania polskich ochotników mieszkający we Włoszech polscy arystokraci zaproponowali Włochom utworzenie polskich legionów. Ostatecznie do tego nie doszło, inicjatywie sprzeciwił się bowiem książę Adam Czartoryski.
Gromady Ludu Polskiego
W Wielkiej Brytanii w latach 1835–1846 działała emigracyjna organizacja Gromady Ludu Polskiego, której program znacznie różnił się od wizji działaczy skupionych wokół Adama Czartoryskiego. W skład ruchu weszły Gromady Grudziąż i Humań oraz Gromada Praga, zrzeszające weteranów powstania listopadowego, głównie mieszczan i chłopów, którzy wyłamali się z Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Kością niezgody była m.in. kwestia uwłaszczenia chłopów. Według członków TDP w odbudowanej Rzeczypospolitej włościanie mieliby otrzymać na własność użytkowaną przez siebie ziemię bez płacenia odszkodowania dotychczasowym właścicielom. Członkom Gromad bliskie były natomiast ideały socjalistyczne – potępiali oni wszelką własność feudalną i kapitalistyczną, a winą za upadek Rzeczypospolitej obarczali szlachtę. Walczyli o Polskę katolicką, w przedrozbiorowych granicach, opartą na zasadach wspólnoty majątkowej, bez stanowych przywilejów. Dążyli do wyzwolenia kraju przez walkę zbrojną, ale bez wsparcia innych środowisk emigranckich nie mieli szans na zbudowanie ruchu o realnej sile oddziaływania. Głównie organizowali akcje pomocy dla biedniejszych emigrantów, współpracowali również z innymi radykalnymi europejskimi ruchami rewolucyjnymi. Czołowym ideologiem Gromad i jednym z założycieli organizacji był Tadeusz KrępowieckiTadeusz Krępowiecki, do ugrupowania należeli także m.in. Stanisław WorcellStanisław Worcell i Zenon Bolesław ŚwiętosławskiZenon Bolesław Świętosławski. Gromady zakończyły działalność w 1846 roku.
Słownik
(z gr. autos – sam + kefale – głowa) w chrześcijaństwie: status Kościoła oznaczający, że jego zwierzchnik (biskup, metropolita, patriarcha) nie jest odpowiedzialny przed jakimkolwiek innym hierarchą o wyższej randze
inaczej: absolutyzm; forma rządów, w której monarcha skupia w swoich rękach władzę sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą
ustrój państwa, w którym władzę sprawuje monarcha ograniczony przez władzę ustawodawczą parlamentu i sądy niezależne od niego i monarchy
(z gr. pan – wszystko + łac. Slavus – Słowianin) według interpretacji rosyjskich idea jedności kulturowo‑językowej i politycznej ludów słowiańskich pod przewodnictwem Rosji
(z łac. Slavus – Słowianin) według interpretacji polskich idea jedności kulturowo‑językowej i politycznej ludów słowiańskich, której wyrazem powinna stać się federacja oparta na respektowaniu równorzędności podmiotów w niej uczestniczących
liczebnie największe stronnictwo polskich emigrantów we Francji po powstaniu listopadowym, założone przez młodych polskich oficerów i dziennikarzy; odrzucali oni wizję Polski Hotelu Lambert jako monarchii konstytucyjnej; przyszła Polska miała być republiką. Postulowali zniesienie stanów i pańszczyzny oraz uwłaszczenie chłopów. Drogą do osiągnięcia niepodległości miało być kolejne powstanie, tym razem jednak z udziałem wszystkich warstw społecznych. Duchowym przywódcą tego środowiska był ksiądz Kazimierz Aleksander Pułaski, który jeszcze w czasie powstania głosił, że obronić się przed Rosją może tylko Polska, w której chłopi (stanowiący ok. trzech czwartych społeczeństwa) będą wolni od pańszczyzny i zostaną właścicielami ziemi
Słowa kluczowe
emigracja, Hotel Lambert, Czartoryski, monarchia konstytucyjna, absolutyzm, rewolucja, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.
M. Kukiel, Czartoryski a jedność Europy 1770–1861, Wydawnictwo Instytutu Europy Środkowo‑Wschodniej, Warszawa 2008.
M. Handelsman, Adam Czartoryski, Wydawnictwo Naukowe Warszawskie, Warszawa 1949.