Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat Alberta Camusa, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Absurd życia w ujęciu Alberta CamusaAbsurd życia w ujęciu Alberta Camusa
Bunt w filozofii Alberta CamusaBunt w filozofii Alberta Camusa
Mit Syzyfa Alberta Camusa – pytanie o sens i cel życia w świecieMit Syzyfa Alberta Camusa – pytanie o sens i cel życia w świecie
Biografia
Albert Camus urodził się 7 listopada 1913 r. we wsi Mendovi w Algierze. W okresie młodzieńczym do lektur Camusa należały dzieła Schopenhauera, Nietzschego; czytał też Dostojewskiego, Biblię i Ulissesa Joyce’a. W 1932 r. ułożył cykl wierszy i zaczął prowadzić notatki z lektur. Właśnie w tych notatkach pojawia się Prometeusz w okowach Ajschylosa, Lew Szestow, Grenier, Gide i wymieniony już Dostojewski. Jesienią 1933 r. Camus rozpoczyna studia na uniwersytecie, zakończone pracą filozoficzną na temat Plotyna i św. Augustyna (choroba płuc nie pozwala mu rozwinąć kariery naukowej). Artysta czuł potrzebę zaangażowania się w życie intelektualne i polityczne. Mimo że zapowiadał, że nigdy nie pozwoli wstawić Kapitału Marksa między życiem i człowiekiem, wstępuje do partii komunistycznej (1935), by od wewnątrz śledzić jej ewolucję ideologiczną (1937 – wydalony z partii; artysta broni ludzkiej niezależności, jest przeciwnikiem kary śmierci). Od 1935 r. angażuje się Camus w działalność teatralną, która ma wymiar nie tylko artystyczny, ale i społeczny (pierwszą sztukę, którą przygotował w Théâtre du Travial, to Czasy pogardy). Od
1938 r. prowadzi teatr L’Equipe – w założeniach teatr idei. Pracuje także jako dziennikarz. Drugą wojnę światową spędza we Francji, głównie w Paryżu, ale także w Oranie – bierze czynny udział we francuskim Ruchu Oporu (jest współwydawcą pisma Combat). Pisze sztuki i powieści, jest aktorem, prowadzi notatnik, uczestniczy w życiu społecznym (wydaje petycje, jest prelegentem). W 1957 r. otrzymuje literacką Nagrodę Nobla. Ginie w wypadku samochodowym 4 stycznia 1960 r. – miał 46 lat.
Najważniejsze dzieła
Poglądy
W świecie absurdu
Dlaczego absurd jest doświadczeniem fundamentalnym? Jaki jest związek między absurdem, umysłem i śmiercią?
W Notatniku z 20 marca 1943 r. zapisał: AbsurdAbsurd: początek mądrości, która niczego nie neguje. Penetrując podstawy myślenia, dochodzi do wniosku, że tylko dotykając źródłowych sprzeczności świata, można cokolwiek sensownie o nim orzec. Krótko mówiąc, Camus twierdzi, że człowiek doświadczając świata, doświadcza absurdu.
Autor Dżumy sugeruje, że jedyny poważny problem filozoficzny to samobójstwo. Człowiek, doświadczając absurdu świata, musi sobie odpowiedzieć na pytanie, czy życie jest warte przeżycia. W tak postawionym problemie filozoficznym, zakłada się, że człowiek szuka sensu w świecie, w codziennym życiu i historii. Osoba ludzka pragnie zapewnienia, że życie ma jakiś cel, że trwanie jest procesem sensownym – teleologicznym. Można np. sensu szukać poprzez religię, ale Camus odrzucał uzasadnienia religijne. Twierdził, że świat nie jest rozumny, stąd powstaje owe poczucie absurdu.
Gdzie się rodzi absurd? Autor Obcego uważał, że absurd rodzi się z konfrontacji „ludzkiego wołania i milczenia świata”. Absurd może wyłaniać się nagle, niespodziewanie, np. na środku ulicy, gdy usłyszymy śmiech bez określonego źródła, tj. śmiech, który poddaje w wątpliwość sensowność naszego bycia na środku ulicy – uderza nas bezsensowność codziennego życia.
Camus nie zaleca samobójstwa, bo to jest według niego kapitulacją. Człowiek nie powinien więc kapitulować przed niezrozumiałym, lecz żyć. Nie mamy się ani poddawać, ani uciekać przed absurdem, godność człowieka wymaga, by żyć w świadomości absurdalnej i jednocześnie żyć życiem jak najpiękniejszym. Trzeba pamiętać, że dla francuskiego pisarza i filozofa ani człowiek, ani świat sam w sobie nie są bytami absurdalnymi. Absurd zawsze pojawia się pomiędzy nimi, gdy rodzi się rozdźwięk, gdy pragnienia konfrontowane są z rzeczywistością. Można mówić o „świadomości absurdalnej” jako o świadomości metafizycznej, absurd bowiem istnieje na poziomie bycia‑w-świecie.
Kluczowym tekstem, który pokazuje nam świat absurdu jest eseistyczna książka Mit Syzyfa, w nim to pojawia się istotne stwierdzenie: Sądzę (...), że sens życia jest najpilniejszym z pytań.
Postacie absurdu
licencja: domena publiczna
Jedną z postaci człowieka absurdalnego (l’homme absurde) jest Don Juan. Czego pragnie Don Juan – on pragnie miłości. Jakiej miłości? – absolutnej i wiecznej. On woła o miłość absolutną i wieczną, ale wie, że jest to żądanie absurdalne. Im bardziej kocha, tym bardziej umacnia się absurd – pisze Camus. W pewnym sensie Don Juan jest geniuszem, bowiem zna swoje ograniczenia, obdarzony inteligencją, która zna swoje granice., 2. Obraz przedstawia muskularnego mężczyznę. Mężczyzna trzyma na prawym ramieniu wielki głaz. Próbuje iść pod górę.Tycjan, Syzyf, 1548-1549
licencja: domena publiczna
Innym przykładem bohatera absurdalnego jest Syzyf. W Syzyfie zawierają się pytania: „Czy warto żyć w obliczu milczenia świata?”, „Kiedy życie ma wartość?”. Camus wskazywał na wagę jasności widzenia. Z jasnością widzenia twórca może z łatwością kroczyć naprzód. Los Syzyfa jest znany, dla Camusa los tego mitycznego bohatera jest losem człowieka. Z wyroku bogów Syzyf toczy kamień pod górę, który, gdy dosięga szczytu, natychmiast spada – taki jest absurdalny los człowieka. Autor Dżumy pisał jednak, że należy sobie wyobrazić Syzyfa szczęśliwego. Bo czym można wypełnić ludzkie serce – wystarczy walka prowadząca ku szczytom., 3. Obraz przedstawia dwóch młodych mężczyzn w płaszczach, na cmentarzu. Stoją przed siedzącymi na ziemi mężczyznami. Jeden z siedzących wyciąga do stojących mężczyzn rękę z czaszką ludzką.Eugène Delacroix, Hamlet i Horacy na cmentarzu, 1839.
licencja: domena publiczna
W poszukiwaniu typów człowieka absurdalnego Camus ukazał również los aktora i zdobywcy. Ten pierwszy oddaje życie, by być oczyma bohatera, którego gra. Aktor ma kilka godzin, by tworzyć swoich bohaterów, jego realizacja polega na byciu tym, kogo gra. W te kilka godzin „musi doświadczyć niezwykłego losu i wyrazić go”. Mówiąc słowami Camusa: Trzeba się zatracić, żeby się odnaleźć. Co wie zdobywca? – Wie, że warto zdobyć nieskończoność, wieczność, ale to nie jest możliwe. Zdobywca wybiera historię, która przemija. Odrzucając jednak idealistyczne marzenia, identyfikuje się ze światem - „istota ludzka jest moją ojczyzną”, to jego życiowa teza. Świadomość absurdalna zmusza go do ciągłego nadawania sensu poszczególnym czynom, nie mają one bowiem sensu ostatecznego, który przekazują religie., 4. Obraz przedstawia prawy profil mężczyzny. Jego twarz zrobiona jest z warzyw i owoców.Giuseppe Arcimboldo, Jesień, 1573
licencja: domena publiczna
Podsumowując, można powiedzieć za autorem Upadku: Kochanek, aktor, awanturnik wcielają absurd. „Czy tylko te postacie wcielają absurd?” – bynajmniej, to tylko typy. Człowiekiem absurdalnym może być kominiarz i architekt, człowiek cnotliwy czy polityk. Dla Camusa istotna jest przenikliwość widzenia, która jest zaletą mędrców. Człowiek absurdalny w pewien sposób jest mędrcem.
W świecie buntu
-
Kolejnym etapem myśli filozoficznej Alberta Camusa jest „człowiek zbuntowany”. Pisarz nie zatrzymał się na „świecie absurdu”, zgodnie z zasadą jasnego, przenikliwego widzenia kontynuował poszukiwania sensu życia człowieka. Zachowując swoją wiarę, że ten świat nie ma żadnego ostatecznego – boskiego sensu, Camus zaczyna podkreślać wagę sprzeciwu wobec okrucieństwa, wojny, ucisku, pozbawiania wolności, głosi bunt przeciw niesprawiedliwości.
-
Jest to kolejny etap odpowiadania na pytanie par excellence filozoficzne – jak przejść przez życie sensownie. Filozof francuski zrozumiał, że uczuciem absurdu można uzasadniać masowe mordy, krematoria – bo jeśli nie ma żadnej wartości, nic nie ma sensu, to wszystko wolno. Pisząc o buncie, wiedział, że buntować się to znaczy uznawać jakieś wartości, w których imię się buntujemy. Camus wyraźnie sprzeciwiał się tzw. ukąszeniu Heglowskiemu, „odrażającej zasadzie” Hegla – jak to określał, według której człowiek stworzony jest dla historii. Wynikałoby z tej tezy, że czyny uzasadnia ich skuteczność, a nie ich wartość.
-
Autor Człowieka zbuntowanego wyraźnie żąda, by nazywać rzeczy po imieniu i żyć w świecie wartości. Interesująca jest struktura buntu ukazana przez Camusa – jest to bowiem jednoczesne wypowiedzenie „nie” i „tak”. Bunt nie jest więc czystą kontestacją, jest także afirmacją wartości. Człowiek zbuntowany mówi „nie”, bo uznaje, że są granice, których nie wolno przekraczać, a więc „nie” zakłada istnienie granicy.
-
Bunt, żądając uznania integralności osoby ludzkiej, integralności buntującego się, w gruncie rzeczy jest afirmacją godności człowieka, jest solidarnością z uciskanymi. Camus zdaje sobie sprawę, że uznanie „nie” za absolut stawia człowieka w przestrzeni nihilizmu, a człowiek zbuntowany nie jest nihilistą, on działa w imię wartości. Bunt afirmuje jednocześnie osobę i wspólnotę. W zasadzie można mówić o etyce buntu.
-
Bunt jest obudzeniem, według Camusa, swojego ja, jest wejściem w przestrzeń wolności. Ten wybór wolności jest związany z zasadą, że lepiej umrzeć niż żyć na kolanach. Nie ma jednak wolności jednostki bez wolności we wspólnocie, stąd zasada solidarności. Odrzucając kategorię sacrum, Camus uzasadniał istnienie norm etycznych właśnie dzięki solidarności z innymi. Bunt nie jest pasywny, nie jest inercją nihilistów, jego zasadą jest aktywność, działanie. Buntuję się, więc jestem, ale jestem poprzez solidarność z cierpiącymi, posługuję się zasadą solidarności w nieszczęściu. Camus twierdził, że człowiek nie domaga się życia, ale racji życia.
Rewolucja
Przykładem rewolucjonisty metafizycznego dla Camusa jest Iwan, bohater powieści Dostojewskiego Bracia Karamazow. Iwan, według autora Człowieka zbuntowanegoCzłowieka zbuntowanego, występuje przeciwko Bogu, bo uważa go za Boga‑zabójcę, Boga odpowiedzialnego za cierpienia na świecie. Jednak jego buntbunt metafizyczny wprowadza rozumowanie, którego wnioskiem jest prawo do zabójstwa przez nową władzę – władzę buntującego się. Co to znaczy być człowiekiem‑Bogiem? To znaczy odrzucić wszelkie prawo, oprócz własnego. Tak więc konsekwencją buntu metafizycznego będzie dla Camusa totalna rewolucja. Rewolucja jednak, co zauważył francuski filozof, jest maszyną zbrodni politycznej. Bunt, który wychodzi z serca, przejawia się w historii jako czyn, ale jest to czyn krwawy. Bunt, który afirmuje wartości, wcielany jednak w życie jako tworzenie „nowego, sprawiedliwego królestwa” przekształca się w systemową zbrodnię. Autor Upadku wyraźnie sprzeciwia się zabijaniu i uciskowi w imię tworzenia raju na Ziemi. Jeśli nihiliści twierdzili, że wszystko można, to także w imię „racjonalizmu historii”, który zastępuje Boga, takie uzasadnienia można wcielać w życie – Camus widział w takiej postawie zagładę człowieczeństwa.
Tak więc rewolucje odrzucają racje buntu, racje granicy (limite) i miary (mesure).
Źródła
Camus w Polsce był znany, czytany i komentowany zarówno przez poetów, teoretyków, historyków, krytyków sztuki, jak i filozofów, czy teoretyków kultury. Czesław Miłosz pisał o życiu i twórczości Alberta Camusa na łamach „Kultury” (nr 31, 1960 – Diariusz paryski) czy „Preuves” (4/1960 – Braterski rozmówca). Pośród wybitnych prozaików wymienić należy Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego, którego opowiadanieDżuma w Neapolu należy uznać za swoisty namysł nad „światem zadżumionych” – jest więc intertekstualnym odwołaniem właśnie m.in. do Dżumy Camusa. Wielu krytyków uważa, że Grudziński jako uważny czytelnik Camusa przemierza także te same rejony czytelnicze – Dostojewski, Kafka. Wspólnotę ducha z autorem Dżumy dostrzec można np. w Dzienniku pisanym nocą (1971‑1972) Grudzińskiego, gdzie czytamy: Camus poświęca Nieczajewowi kilka stroniczek w Człowieku zbuntowanym. Przypomina jego powiedzenie, że odtąd polityka będzie religią, a religia polityką. (...) Ale najcelniejsze u Camusa są dwa spostrzeżenia. Dzięki Nieczajewowi rewolucja po raz pierwszy oddzieli się wyraźnie od miłości i przyjaźni, stanie się sama w sobie ważniejsza od tych, których chce zbawić. Wśród wielu nawiązań do twórczości Camusa w Dziennikach należy także wymienić piękny esej Herlinga‑Grudzińskiego Sąd ostateczny. Camus i Kafka, a także fragment Być człowiekiem, o Dżumie.
Jednym z filozofów, który zajął się twórczością Camusa, był w Polsce Leszek Kołakowski – już w 1959 r. pojawił się jego znakomity szkic Kapłan i błazen opublikowany w „Twórczości” (nr 10). Ciekawe teksty krytyczne pisał również Andrzej Kijowski, np. Pod wielkim słońcem tragedii („Twórczość” 1967, nr 5).
Pod wrażeniem Alberta Camusa byli też malarze – warto tu wymienić Józefa Czapskiego, którego tekst La peste odnaleźć możemy w jego tomie Czytając. Ostatnio jedną z ciekawszych książek na temat Camusa jest praca teoretyka kultury Anny Grzegorczyk. Wpisuje się ona w sferę wpływów, jaką twórczość Alberta Camusa miała i ma w Polsce.
Słownik
(łac. absurdus – niewłaściwy, niestosowny, absurdalny) początek mądrości, która niczego nie neguje; człowiek doświadczając świata doświadcza absurdu; człowiek doświadczając absurdalności świata, musi sobie odpowiedzieć, czy życie jest warte przeżycia; absurd rodzi się z konfrontacji „ludzkiego wołania i milczenia świata”
buntować się to znaczy uznawać jakieś wartości, w imię których się buntujemy; bunt to jednoczesne wypowiedzenie „nie” i „tak”, nie jest on więc czystą kontestacją, jest także afirmacją wartości; bunt afirmuje jednocześnie osobę i wspólnotę
istotną cechą człowieka absurdalnego jest przenikliwość widzenia, a przenikliwość widzenia jest zaletą mędrców; człowiek absurdalny w pewien sposób jest mędrcem, przykładami człowieka absurdalnego są m.in. Don Juan, Syzyf, aktor i zdobywca
człowiek, który mówi „nie”, bo uznaje że są granice, których nie wolno przekraczać, a więc „nie” zakłada istnienie granicy; człowiek zbuntowany żąda uznania integralności osoby ludzkiej, integralności buntującego się, w gruncie rzeczy jest afirmacją godności człowieka, jest solidarnością z uciskanymi; człowiek zbuntowany nie jest nihilistą, on działa w imię wartości