Recepcja

Twórczość Nietzschego spotkała się z olbrzymim odzewem – trudno wyobrazić sobie współczesną kulturę i cywilizację bez wpływu, jaki wywarł ten niemiecki filozof.

Rüdiger Safranski Nietzsche: biografia myśli

Za czasów Nietzschego mieszczańska młodzież chciała jeszcze wyglądać staro. Młodzieńczy wiek był wówczas niekorzystny dla kariery. Zalecano środki przyspieszające zarost brody, a okulary uchodziły za symbol statusu. Naśladowano ojców […], dorastających młodzieńców wciskano w surduty i uczono statecznego chodu. […] Teraz jednak „życie” nabrało porywającej 
i dynamicznej jakości, tak jak sama młodzieńczość. „Młodość” nie jest już skazą, którą należy ukrywać. Przeciwnie, to starzy ludzie muszą się teraz usprawiedliwiać […].

nie Źródło: Rüdiger Safranski, Nietzsche: biografia myśli, tłum. D. Stroińska, Warszawa 2003.

Wzmożone zainteresowanie twórczością Nietzschego zaczęło się tuż po jego załamaniu nerwowym. Pojawiły się plotki o szaleństwie autora Tako rzecze Zaratustra. W duchu postromantycznym zainteresowano się pracami szalonego filozofa, spodziewając się różnych sensacji. W tym pierwszym okresie mało kto starał się zrozumieć Nietzschego – raczej interesowano się nim jako dziwakiem, szaleńcem. Nie lepiej było później, kiedy zaczęto niesłusznie mówić o nim jako o ideologu nazizmu. Po II wojnie światowej przez jakiś czas pisma Nietzschego objęte były hasłem denazyfikacjidenazyfikacjadenazyfikacji, na czym dalszego uszczerbku doznało rzetelne badanie jego spuścizny.

R1bgOV0bOLlO41
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna podpiera głowę ręką. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy oraz gęste wąsy. Ubrany jest w garnitur. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. W muzyce Nietzschem inspirowali się m.in. Richard Strauss (skomponował utwór symfoniczny Tako rzecze Zaratustra) i Gustav Mahler (swoją trzecią symfonię miał początkowo zatytułować Wiedza radosna). Richard Strauss, Tako rzecze Zaratustra 2. Na początku XX w. pod wpływem Nietzschego architekci (na przykład Peter Behrens i Bruno Taut) tworzyli przestrzenie dla tak zwanych „wolnych duchów”. Zdjęcie przedstawia budynek w kształcie podkowy z lotu ptaka. Wielki zespół mieszkaniowy Britz według projektu Bruno Tauta 3. Lektura Nietzschego okazała się przełomowym doświadczeniem dla wielu XX-wiecznych pisarzy, takich jak Thomas Mann czy André Gide. Pojęcie ciała, życia, żywiołu, które kierują ludzkim zachowaniem nawet bez udziału świadomości, wywarły duży wpływ na teorię psychoanalityczną. Idee autonomii, autentyzmu i tworzenia własnego życia oddziałały na autorów z kręgu egzystencjalizmu. Ilustracja przedstawia okładkę książki w języku niemieckim. Wątki Nietzscheańskie dominują przede wszystkim w Doktorze Faustusie 4. Pod wpływem twórczości Nietzschego pozostają także hermeneuci i postmoderniści — ci pierwsi powołują się na Nietzscheańską teorię prawdy jako interpretacji, drudzy — na niemożność tzw. obiektywnego spojrzenia na rzeczywistość, sztukę dekonstrukcji zastanych prawd, w szczególności zaś na koncepcję uwarunkowania percepcji rzeczywistości przez naszą naturę, kulturę i potrzeby psychologiczne. Spośród wybitnych współczesnych filozofów na Nietzschego wyraźnie powoływali się m.in. Lew Szestow, Karl Jaspers, Martin Heidegger, Gilles Delezue, Jacques Derrida. 5. W Polsce wzmożona recepcja dzieł Nietzschego rozpoczęła się w okresie Młodej Polski. Koncepcja genialnej jednostki, wizjonera nierozumianego przez otoczenie zainspirowała m.in. Stanisława Przybyszewskiego. Pod bardzo silnym wpływem niemieckiego filozofa pozostawał wybitny polski filozof Stanisław Brzozowski — powoływał się na Nietzscheańską koncepcję twórczego i aktywnego życia. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma pociągłą twarz ze zmarszczkami. Ma spiczastą brodę, wąsy oraz krótkie włosy. Ubrany jest w garnitur. Na ideę nadczłowieka, wolnego ducha powoływał się Leopold Staff. 6. Liczne nawiązania do Nietzscheańskiego estetyzmu znajdujemy u skamandrytów. Zdjęcie przedstawia mężczyznę w okularach. Ma krótkie włosy oraz bujną brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur. Nałkowski przeprowadził utrzymaną w duchu Nietzscheańskim krytykę moralności mieszczańskiej. Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę. Ma włosy zaczesane na bok oraz pociągłą, gładką twarz. Józef Czechowicz m.in. w Opowieści o papierowej koronie obdarzył swojego bohatera pewnymi cechami Nietzcheańskiego nadczłowieka. Zdjęcie przedstawia starszego, łysiejącego mężczyznę ze zmarszczkami na twarzy. Ma krótko przystrzyżone wąsy. Ubrany jest w ciemną koszulkę. Gustaw Herling-Grudziński poświęcił filozofowi opowiadanie Gasnący Antychryst. 7. Ostatnie lata obfitują w liczne oryginalne opracowania twórczości Nietzschego autorstwa polskich filozofów, takich jak Bogdan Baran czy Michał Paweł Markowski. Ten ostatni przedstawił niemieckiego myśliciela przede wszystkim jako filozofa interpretacji, dowodząc, że zdaniem Nietzschego, nie jest tak, iż prawdy nie ma, lecz że jest, ale my zawsze patrzymy na nią z innej perspektywy. Dlatego nie nazywa Nietzschego nihilistą czy relatywistą, ale perspektywistą.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., https://commons.wikimedia.org/, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pomimo tych przeszkód oddziaływanie Nietzschego w kulturze zachodniej było coraz wyraźniejsze, do tego stopnia, że dzisiaj trudno wskazać bardziej wpływowego filozofa. Nietzsche przyczynił się przede wszystkim do zwrotu filozofii w stronę życia jako czegoś przerastającego rozum, przełamującego schematy, spontanicznego. Nietzscheańska krytyka schematyzmu, postulat przełamywania konwencji, teoria autonomii sztuki, twierdzenie, że kieruje się ona inną logiką i innymi zasadami niż rozum czy moralność, silnie wpłynęły na nowe prądy w sztuce, takie jak: symbolizm, secesja, ekspresjonizm czy dadaizm.

Czy nam się to podoba, czy nie poglądy i język Nietzschego przeniknęły do naszego codziennego życia. Kiedy dzisiaj ktoś powołuje się na autentyzm, konieczność posiadania własnego stylu, kiedy kwestionuje tradycyjne normy moralne, głosi prawo do życia po swojemu, pełną piersią i z rozmachem, nawet z ryzykiem – pośrednio odwołuje się do poglądów Nietzschego. Kto z nas nie słyszał o haśle: Co cię nie zabije, to cię wzmocni? Jego autorem jest właśnie Friedrich Nietzsche.

Słownik

denazyfikacja
denazyfikacja

(de‑nazi- + łac. facio – czynię) działania podjęte po II wojnie światowej w celu oczyszczenia życia politycznego, społecznego i kulturalnego w Niemczech z nazizmu

egzystencjalizm
egzystencjalizm

(fr. existentialisme < łac. existereex – na zewnątrz + sistere – stać, znajdować się) współczesny kierunek filozoficzny (oraz zjawisko kulturowe), które za główny przedmiot filozofii uznaje indywidualną egzystencję człowieka, zaś jej główny problem – miejsce i rolę człowieka w świecie; człowiek według egzystencjalizmu jest wolny (od społecznych i historycznych uwarunkowań) w ustanawianiu sensu własnego istnienia oraz wyalienowany; alienacja ta wynika z fundamentalnego pęknięcia rzeczywistości na świadomość i świat rzeczy; przedstawiciele, m.in.: Martin Heidegger, Jean‑Paul Sartre, Simone de Bevoir, Albert Camus

hermeneutyka
hermeneutyka

(gr. hermeneutikos – dotyczący objaśniania) jeden ze sposobów analizy, badania i interpretacji tekstu; ma znaczenie filologiczne i filozoficzne

nadczłowiek
nadczłowiek

w filozofii Nietzschego: osobnik władczy, bezwzględny, którego nie obowiązują powszechne normy etyczne; nadczłowiek to nieosiągalny ideał, wolny od wszelkich ograniczeń, tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych; istota, która świadomie kieruje się wolą mocy, radością istnienia, jest wzniosła i wyrafinowana, rozwija wszystkie swoje instynkty, nawet te najbardziej subtelne

postmodernizm
postmodernizm

(łac. post – po + fr. moderne – nowoczesność) nurt w sztuce, literaturze i filozofii końca XX w., stanowiący krytykę nowoczesnej cywilizacji opartej na idei racjonalnego i jednolitego porządku istniejącego w świecie; odwołując się do końca historii, dokonuje krytycznego oglądu tradycji (wielkie narracje ideowe przeszłości, kanony sztuki), która uwarunkowała ludzkie myślenie i poczucie estetyki

psychoanaliza
psychoanaliza

(gr. psyche – dusza + analysis – rozkładanie, rozbiór) kierunek w psychologii XX w. wyjaśniający funkcjonowanie i rozwój osobowości człowieka działaniem nieświadomych instynktów, popędów i dążeń pozostających we wzajemnym konflikcie