Andrzej Munk (1920 lub 1921–1961) – reżyser filmowy, przedstawiciel polskiej szkoły filmowej. Debiutował jako autor propagandowych filmów dokumentalnych. W twórczości fabularnej analizował mit wojennego bohaterstwa i jego wpływ na życie żołnierzy i cywilów w czasie II wojny światowej (Człowiek na torze z 1956 roku i Eroica. Symfonia bohaterska w dwóch częściach z 1958 roku). Podejmował też problem konformizmu, dostosowywania się człowieka do realiów ideologicznych połowy XX wieku (Zezowate szczęście z 1960 roku). Największe uznanie, w tym nagrodę krytyków i wyróżnienie honorowe jury festiwalu w Cannes w 1964 roku, zdobył ostatni film Munka – Pasażerka. Pracę nad nim przerwała śmierć reżysera w wypadku samochodowym.

Ra8y2rRNs1fSZ1

Zdjęcie przedstawia starszą kobietę o szczupłej, pociągłej twarzy. Kobieta ma głęboko osadzone oczy, wąskie usta, na jej twarzy widoczne są zmarszczki. Jej włosy są półdługie, szpakowate. Kobieta jest ubrana w płaszcz. Siedzi na ławce.

Zofia Posmysz‑Piasecka (ur. 1923) – pisarka, scenarzystka filmowa i radiowa; była więźniarka nazistowskich obozów koncentracyjnych AuschwitzAuschwitz‑BirkenauAuschwitz, Ravensbrück, Neustadt‑Glewe, w których spędziła 3 lata. W swojej twórczości podejmuje przede wszystkim tematykę autobiograficzną – analizuje relacje międzyludzkie w odczłowieczających realiach obozu koncentracyjnego, a także psychikę i motywację katów. Ten ostatni wątek wysuwa się na pierwszy plan w najsłynniejszej powieści Posmysz – Pasażerce, wydanej w 1963 roku, stworzonej na podstawie słuchowiska radiowego Pasażerka z kabiny 45 z 1959 roku. Książki Zofii Posmysz zostały przetłumaczone na kilkanaście języków, a autorkę uhonorowano licznymi wyróżnieniami państwowymi (m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”).

Odsłony Pasażerki

RjxG0AFkka7iQ1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Jego twarz jest owalna, włosy krótkie. Mężczyzna ma założone na uszy słuchawki. Za plecami mężczyzny stoi żołnierz z karabinem.

Film noszący tytuł Pasażerka jest palimpsestem – dziełem ułożonym w całość z fragmentów i starszych wersji innych dzieł. O jego niedokończonym, nieostatecznym charakterze przesądziła tragiczna śmierć Andrzeja Munka w trakcie zdjęć. Ówczesne władze naciskały na producentów, by film dokończyć, jednak asystenci Munka i inni reżyserzy odmawiali podjęcia zadania, przede wszystkim z szacunku dla wizji artystycznej zmarłego twórcyIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹. Pasażerkę przygotował ostatecznie jego przyjaciel z lat studenckich Witold Lesiewicz, który wspólnie z producentami zdecydował o przedstawieniu publiczności tylko scen nakręconych przez samego Munka, fotografii z wykonywanych przez niego ujęć próbnych na statku MS „Batory” oraz nagrań słuchowiska radiowego Pasażerka do tekstu Zofii Posmysz z 1959 roku. Jedynym elementem filmu dodanym do materiałów autorstwa Munka był komentarz narratora, napisany przez Wiktora Woroszylskiego i ostro krytykowany za obcą stylowi reżysera dosłowność i nachalne moralizowanieIndeks górny 222 Indeks górny koniec²²².

Roboczy charakter filmu nadał mu nieoczekiwaną dodatkową wartość artystyczną. Brak zakończenia pozostawia widzowi szerokie pole do interpretacji postaw Marty i Lizy, ich motywacji oraz finału ich spotkania (inaczej niż powieść Posmysz, dopowiadająca te kwestie). Pasażerka jest też dziełem autotematycznymautotematyczne dziełodziełem autotematycznym – studium warsztatu reżysera. Ukazuje jego sposób pracy i proces wyłaniania się ostatecznej wersji dzieła.

RgGOVT11A4Uqx

Zdjęcie przedstawia piętrowy, zbudowany z cegły budynek. Jest on otoczony drutem kolczastym.

Film autobiograficzny

Pasażerka oparta jest na autentycznej historii relacji Zofii Posmysz, więźniarki nr 7566 obozu Auschwitz‑Birkenau (jedynego, w którym stosowano tatuowanie więźniom numerów), z jej nadzorczynią Anneliese Franz, która wyznaczyła Posmysz na szrajberkęSchreiberinszrajberkę. Bezpieczna jak na warunki obozowe praca (nieobciążająca fizycznie, związana m.in. z lepszym przydziałem żywności i miejscem w murowanym baraku) i protekcja Franz pomogły Posmysz przeżyć pobyt w Auschwitz.

Rm9qBsvlprDkf

Zdjęcie przedstawia fragment placu przed obozowym barakiem. Na placu są zgromadzone różne rzeczy w stosach: balony w wiklinowych koszach, wiadra, kosze. Przedmioty sortują znajdujące się na placu kobiety.

Praca nad tekstem Pasażerki miała znaczenie autobiograficzne także dla Andrzeja Munka. Jako Żyd przez całą wojnę musiał się wraz z rodziną ukrywać przed szmalcownikamiszmalcownikszmalcownikami. Przygotowując część historyczną filmu, studiował m.in. opowiadania Borowskiego i pamiętniki komendanta Auschwitz Rudolfa Hoessa. W czasie zdjęć w obozie mieszkał w jego willi, usytuowanej zaledwie 150 metrów od ruin krematorium.

Kat i ofiara

Ruz7JnERnRSks1

Zdjęcie przedstawia lewy półprofil młodej kobiety. Kobieta ubrana jest w obozowy pasiak, na włosach ma zawiązaną chustę.

Relację między AufseherinAufseherinAufseherin Lizą i więźniarką Martą śledzimy na dwóch płaszczyznach fabularnych: w czasie II wojny światowej w obozie Birkenau oraz kilkanaście lat po wojnie na statku płynącym do Europy. W obu sytuacjach jest to relacja hierarchiczna. W obozie Liza miała władzę nad życiem Marty, zaś na statku to Marta samą swoją obecnością przejmuje kontrolę nad życiem Lizy. Źródłem obozowej władzy Lizy był zbrodniczy totalitaryzm, natomiast władza Marty zakorzeniona jest w ludzkiej moralności – ofiara wywołuje w kacie poczucie winy, wstyd i strach. Liza pragnęła zdobyć pełnię władzy nad Martą – nie tylko fizycznej, ale też duchowej. Czego pragnie ocalona Marta, stając po latach twarzą w twarz z oprawczynią – tego się z filmu Munka nie dowiadujemy.

Psychologia winy

Tym, co wyróżnia tekst Posmysz i film Munka na tle literatury obozowej – m.in. opowiadań Tadeusza Borowskiego – jest drobiazgowa analiza psychiki kata. Na tle scen obozowego okrucieństwa toczy się psychologiczna gra między pragnącą podporządkować sobie ofiarę Lizą a niepozwalającą aufzejerce na samousprawiedliwienie Martą. Munk ukazuje psychomachiępsychomachiapsychomachię Lizy – jej próby bycia naraz dobrą nazistowską funkcjonariuszką i przyzwoitym człowiekiem. W ten sposób reżyser zabiera głos w żywej po wojnie i do dziś aktualnej dyskusji na temat „zwyczajnych zbrodniarzy” – szeregowych wykonawców rozkazów, obsługujących hitlerowską machinę śmierci, i ich osobistej odpowiedzialności za zbrodnie przeciwko ludzkości. Pytania stawiane w Pasażerce zachowują ważność nie tylko w kontekście historycznym II wojny światowej – dotykają też podstaw ludzkiej moralności. Dlaczego ludzie dopuszczają się zła? Jak to możliwe, że jeden człowiek jest zdolny i do bestialstwa, i do serdeczności? Czy dobrym uczynkiem można odkupić zbrodnię? Widz niedokończonego filmu, nieznający reakcji Marty na spotkanie z Lizą, musi na te pytania odpowiedzieć sam.

Relacje między oprawcą a ofiarą w Pasażerce Andrzeja Munka

Słownik