Rola ideologii totalitarnych w reżimach niedemokratycznych

Państwa niedemokratyczne stosują różne mechanizmy kontrolujące społeczeństwo, ale równie ważne jest zdobywanie jego poparcia. Reżim totalitarnytotalitaryzmtotalitarny zainteresował powojennych politologów z powodu zniszczeń, jakie spowodował w czasie II wojny światowej. Do najsłynniejszych powojennych badaczy totalitaryzmu należą Hannah Arendt, która interesowała się totalitaryzmem niemieckim, i dwóch amerykańskich politologów – Carl Friedrich i Zbigniew Brzeziński. To oni sformułowali obowiązującą we współczesnej nauce definicję totalitaryzmu, opartego na sześciu cechach:

Ta definicja została stworzona jako charakterystyka reżimów totalitarnych powstałych w dwudziestoleciu międzywojennym. Równocześnie na jej podstawie można przeanalizować totalitaryzmy, które narodziły się po II wojnie światowej, np. w Kambodży, gdzie w 1975 roku Czerwoni Khmerzy po zwycięstwie w wojnie domowej przejęli władzę i utworzyli Demokratyczną Kampuczę.

Definicja ta podkreśla również wagę ideologii dla funkcjonowania państwa totalitarnego. Nie bez znaczenia jest poznanie relacji w państwach totalitarnych w obliczu rodzących się we współczesnym świecie skrajnych ruchów i kryzysu demokracji liberalnej.

Faszyzm we Włoszech: totalitaryzm niekompletny

RozuPwBHA0gs61

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę, żołnierza w mundurze. Mężczyzna ma na głowie czapkę z godłem. Na lewej klapie marynarki munduru ma liczne odznaczenia wojskowe. Mężczyzna stoi na balkonie, przemawia do mikrofonów. Gestykuluje prawą ręką.

Warto wykorzystać definicje amerykańskich politologów i wskazać najważniejsze instytucje państw totalitarnych, wspierane obowiązującą ideologią. Po raz pierwszy w historii o budowanie totalitaryzmu zostali oskarżeni włoscy faszyści. Samo pojęcie wywodzi się od słowa totalis – całkowity, i oznacza podporządkowanie interesów jednostek i grup społecznych państwu, w rozumieniu państwa narodowego. Benito Mussolini, premier Królestwa Włoch, a później dyktator Włoskiej Republiki Socjalnej, nie odżegnywał się od planu budowy takiego państwa. Jednak albo sytuacja we Włoszech, albo osobowość Duce sprawiły, że nie udało się zastąpić religii ideologią. Dlatego całą sferę życia prywatnego Mussolini zostawił obywatelom lub oddał w ręce Kościoła katolickiego, któremu podporządkowane zostały ustawodawstwo rodzinne i szkolnictwo. Ponieważ władze nie miały wpływu na te dziedziny, można uznać za Hannah Arendt, że Duce zbudował system totalitarny mający zarazem cechy skrajnego autorytaryzmuautorytaryzmautorytaryzmu. Jego bazą była doktryna faszystowska, która interes państwa stawiała na pierwszym miejscu.

Nazizm w III Rzeszy: totalitaryzm w wersji pełnej

R6Qv8z5JT8C1K1

Zdjęcie przestawia mundur Hitlerjugend zawieszony na manekinie bez głowy. Mundur składa się z brunatnej koszuli i czarnej chusty. Na lewym ramieniu jest czerwonobiała przepaska ze swastyką. Spodenki są krótkie i czarne, spięte paskiem z klamrą.

Adolf Hitler, naśladowca Mussoliniego, uzupełnił idee faszystowskie elementami rasistowskimi. Doktryna ta stała się jedyną obowiązującą w Niemczech. Jej zwolenników można uznać wręcz za wyznawców nowej ideologii.

Równocześnie ograniczano znaczenie instytucji religijnych. Dotyczyło to zwłaszcza Kościoła katolickiego, ponieważ jego zwierzchnik nie podlegał władzy państwowej, lecz kierował niezależną od niej strukturą (a dodatkowo stał na czele innego państwa).

W III Rzeszy znajdziemy wszystkie cechy totalitaryzmu wymienione przez Carla Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego. Istniała tylko jedna partia polityczna (NSDAP), która głosiła jedyną uznawaną w kraju ideologię – nazizmnazizmnazizm, czyli faszyzm wsparty ideami rasistowskimi. Faszyzm w wydaniu niemieckim oznaczał dbałość o interesy państwa, przy czym wszystkie przejawy życia społecznego i gospodarczego nadzorowała partia, na której czele stał charyzmatyczny przywódca.

Realizacja założeń ideologicznych była w Niemczech nierozerwalnie związana z kultem przywódcy stojącego na czele partii i państwa. Postać Führera była wszechobecna w przestrzeni publicznej: jego wizerunki eksponowano we wszystkich urzędach państwowych i szkołach, a kolejne pokolenia obywateli miały zostać ukształtowane jako jego wyznawcy (co oznaczało porzucenie religii). Charakterystycznym dla III Rzeszy zjawiskiem była obowiązkowa przynależność osób niepełnoletnich do organizacji dziecięcych i młodzieżowych (Hitlerjugend i Bund Deutscher Mädel – BDM). Chłopcy i dziewczęta byli przygotowywani w nich do pełnienia odmiennych ról społecznych, w ramach których mieli realizować zobowiązania wobec państwa.

R22UuDTM9a0w7

Zdjęcie przedstawia grupę niemieckich i hiszpańskich żołnierzy. Wśród nich są Adolf Hitler, Heinrich Himmler i Francisco Franco. Francisco Franco otrzymuje od młodej kobiety bukiet kwiatów.

Komunizm: wszechobecne państwo w wydaniu wschodnim

R1dhQFt8VD2Nx1

Plakat przedstawia kobietę i mężczyznę. Oboje są w strojach robotniczych. Mężczyzna niesie czerwony sztandar. W tle widoczne są maszerujące z czerwonymi flagami tłumy ludzi.

W Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) również odnajdujemy cechy reżimu totalitarnego. Istniał tam system monopartyjny i mogła działać tylko Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego (KPZS). W kraju wprowadzono jedyną obowiązującą, komunistyczną ideologię, zakazując przynależności do cerkwi prawosławnej i forsując ateizację społeczeństwa.

Podobnie jak w przypadku III Rzeszy, w ZSRS na czele partii i państwa stał jeden człowiek. Józefa Stalina trudno wprawdzie określić mianem charyzmatycznego przywódcy, jednak pierwszy sekretarz partii komunistycznej budował własny kult na bazie autorytetu przywódcy rewolucji październikowej – Włodzimierza Lenina. Kult jednostki w ZSRS opierał się zatem na dwóch filarach, a wymuszona ateizacja społeczeństwa wzmacniała jego oddziaływanie.

Również w Związku Sowieckim proces indoktrynacji obywateli rozpoczynano od osób najmłodszych. Wszystkie dzieci i młodzież obowiązkowo należały do Komsomołu. Tam, podobnie jak w organizacjach niemieckich, kształtowano ich sposób postrzegania świata. Duży nacisk kładziono na tężyznę fizyczną, potrzebną do obrony państwa.

Państwowy monopol informacyjny

Wspólną cechą systemów totalitarnych, przekładającą się na rozpowszechnianie obowiązującej w kraju ideologii, jest państwowy monopol w dziedzinie środków masowego przekazu. Ułatwia to władzom prowadzenie działań propagandowychpropagandapropagandowych.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego kontrolowanie rozpowszechnianych informacji było łatwiejsze niż obecnie ze względu na mniejszą różnorodność środków masowego przekazu. Obywatele czerpali wiadomości o świecie z prasy oraz z audycji radiowych. Obydwa te kanały informacyjne były łatwe do nadzorowania przez państwo.

Ważnym elementem systemu kontroli była cenzura prewencyjna. Przed opublikowaniem jakiegokolwiek artykułu lub książki bądź wyemitowaniem audycji radiowej informacje dokładnie sprawdzano i weryfikowano pod kątem zgodności z obowiązującą ideologią. Treści nieprawomyślne usuwał cenzor. Jeżeli uznawał on całość za nieodpowiednią do rozpowszechniania, zabraniano publikacji materiału, a autora poddawano represjom.

RqcN7L5pwHjxp

Ilustracja przedstawia dwa plakaty. Po lewej stronie znajduje się Adolf Hitler jadący podczas defilady samochodem i wznoszący rękę w powitaniu Sieg heil . Otaczają go żołnierze i flagi ze swastykami. Plakat po prawej stronie pokazuje Józefa Stalina podczas defilady na Placu Czerwonym. On również wznosi prawą rękę w identyczny sposób jak Adolf Hitler.

Sterowanie przepływem informacji nie oznaczało jednak wyłącznie blokowania wiadomości niepożądanych z punktu widzenia władz. Rozbudowany system nadzoru pozwalał także oddziaływać na społeczeństwo za pomocą materiałów zgodnych z obowiązującą ideologią. Instytucje kontrolowane przez partię rządzącą przygotowywały artykuły prasowe, audycje radiowe i filmy rozpowszechniane za pośrednictwem nadzorowanych przez państwo kanałów informacyjnych.

Główny cel tworzenia i rozpowszechniania informacji w krajach totalitarnych to mobilizowanie społeczeństwa, budowanie stałego poparcia dla partii rządzącej oraz przekonywanie o nieomylności jej przywódcy. Ważnym elementem kształtowania kultu jednostki i tworzenia „nowego człowieka” była polityka historyczna. W państwach totalitarnych podkreślano głównie dużą rolę przywódcy w działaniach rewolucyjnych lub w walce narodowowyzwoleńczej. Za przykład niech posłuży kreowanie wizerunku Stalina. W rzeczywistości nie był on postacią znaczącą z punktu widzenia rewolucji bolszewickiej. Rolę taką przypisano mu po śmierci Lenina, a społeczeństwo uległo przekazowi sowieckiego aparatu propagandowego. Podobnie jest w przypadku informacji dotyczących Mao Zedonga i Kim Ir Sena – mocno podkreślane są ich osobiste zasługi w walce przeciwko Japonii.

Polityka historyczna prowadzona w opisany sposób oznacza także zastępowanie rzetelnej wiedzy mitami, w których naród jest „ludem wybranym przez Opatrzność”. Wszelkie niepowodzenia państwa wynikają wyłącznie ze złej woli sąsiadów, nigdy zaś z własnych błędów. Obywatele ukształtowani na tego rodzaju przekazie propagandowym są przygotowywani do całkowitego podporządkowania się decyzjom totalitarnego przywódcy i obrony interesów państwa, które w każdej chwili może być zagrożone.

Ideologia i ekonomia

W reżimach totalitarnych ideologia została wprzęgnięta również w funkcjonowanie gospodarki. Zarówno w Związku Sowieckim, jak i w III Rzeszy ekonomię podporządkowano mocarstwowym planom partii rządzacej. W obu przypadkach państwo ingerowało w kierunek rozwoju gospodarczego – sięgnięto jednak po odmienne mechanizmy, dostosowane do lokalnych potrzeb i innych wizji świata, zgodnych z przyjętą ideologią.

W ZSRS, gdzie obowiązywała doktryna komunistyczna, upaństwowiono przemysł i rolnictwo (wymuszając proces kolektywizacji bądź nacjonalizując tereny uprawne i gospodarstwa rolne). Wprowadzono gospodarkę centralnie planowanącentralne planowaniecentralnie planowaną: odgórne regulacje państwowe dotyczyły zarówno kierunku produkcji oraz jej wielkości, jak i cen surowców oraz produktów.

Ideologia komunistyczna kładła nacisk na współpracę wszystkich grup społecznych. Miało to zapewnić realizację wyznaczonych przez państwo celów ekonomicznych. Aby utrzymać kontrolę nad gospodarką używano także aparatu represji – w przypadku popełnienia przestępstw gospodarczych sądy orzekały nawet karę śmierci.

Zagadnienia związane z poziomem życia obywateli zepchnięto na dalszy plan. O pojawiające się problemy z zaopatrzeniem w podstawowe artykuły (a wynikające z niewydolności państwa jako regulatora gospodarki) oskarżano wroga zewnętrznego – był nim międzynarodowy imperializm.

R12UvoasKfGB01

Zdjęcie przedstawia plac budowy. Znajduje się na nim duża grupa żołnierzy niemieckich. Wśród nich jest Adolf Hitler z łopatą pełną ziemi.

W III Rzeszy nie zlikwidowano własności prywatnej ani zasad gospodarki wolnorynkowej. Adolf Hitler wprowadził jednak mechanizmy skrajnego etatyzmuetatyzmetatyzmu: praktyka dużych zamówień i inwestycji publicznych miała na celu zaangażowanie całego społeczeństwa w przygotowania do odparcia ataku na państwo lub działań agresywnych. Władze niemieckie nie nakazywały fabrykom wytwarzać tych, a nie innych produktów – zamiast tego decydowały, co produkować się opłaca.

III Rzesza, bazująca na doktrynie nazistowskiej, łączyła dbałość wygodę obywateli z teoriami rasistowskimi. Za głównego wroga Niemiec uznano Żydów, natomiast zgodnie z teorią rasową wszystkie narody należące do „ras niższych” powinny służyć „rasie panów”.

Reżimy niedemokratyczne ukształtowały się w dwudziestoleciu międzywojennym w określonych warunkach politycznych i gospodarczych. Jednym z powodów ich sukcesu był kryzys demokracji albo – zdaniem Friedricha Augusta von Hayeka – nieprzystosowanie obywateli państw europejskich do życia w systemie demokratycznym.

Społeczeństwa europejskie oczekiwały rządów silnej ręki, które gwarantowałyby im poczucie bezpieczeństwa po I wojnie światowej. W zależności od sytuacji wewnętrznej poszczególnych państw i osobowości ich przywódców w większości krajów Starego Kontynentu doszło do ukształtowania się reżimów autorytarnych. W etap pełnego totalitaryzmu przeszły Niemcy i Związek Sowiecki. W tych krajach przyjęto totalitarne ideologie, które stały się podstawą budowy społeczeństwa i – w dużym stopniu – upadku samych państw.

Słownik