Tendencje zjednoczeniowe

W drugiej połowie XIII w. w kręgu dynastii piastowskiej, wyższego duchowieństwa i możnych świeckich zaczęła dojrzewać idea zjednoczenia kraju, którą powiązano z kultemkultkultem św. Stanisława, biskupa krakowskiego skazanego na śmierć w 1079 r. przez króla Bolesława Szczodrego.

R1OHqKcVLUYYc1

Ilustracja przedstawia pieczęć Wincentego Kadłubka, na której uwieczniona jest postać biskupa. Ma układ pionowy i kształt migdałowaty, zakończony ostro na obu końcach. W centralnej części znajduje się uproszczona postać siedzącego biskupa w długich szatach, z mitrą na głowie i pastorałem w ręce. Na krawędziach pieczęci znajdują się napisy w języku łacińskim.

Z górą sto lat po śmierci Stanisława Wincenty Kadłubek, biskup krakowski, podjął starania o kanonizacjękanonizacjakanonizację swego poprzednika. W swojej kronice opisał cuda towarzyszące jego męczeństwu, zwłaszcza zrośnięcie się poćwiartowanego ciała, stanowiące – zdaniem kronikarza – jawny dowód świętości. W 1253 r. papież Innocenty IV kanonizował Stanisława, a kult biskupa męczennika rychło zyskał dużą popularność w całej Polsce. Wkrótce, ok. 1260 r., dominikanin Wincenty z Kielczy napisał nowy żywot św. Stanisława, w którym cud zrośnięcia się ciała uznał za zapowiedź zjednoczenia kraju. Hagiograf wskazywał, że ośrodkiem zjednoczenia powinien być Kraków, nazwany „stolicą królestwa”, a książę zjednoczyciel musi dostąpić godności królewskiej. Obie te koncepcje stanowiły próbę rozwiązania problemu dużej liczby drobnych księstw dziedzicznych (należących do szeroko rozgałęzionej dynastii Piastów) i zmierzały do przywrócenia władcy Krakowa rangi zwierzchnikazwierzchnikzwierzchnika pozostałych książąt polskich, jaką przyznawał mu kiedyś statut Bolesława Krzywoustego. Także z tytułu namaszczenia królewskiego miał on dominować nad książętami.

Pierwsze próby zjednoczenia

R8UQa0EJt1Zro1

Ilustracja przedstawia pieczęć księcia Leszka Czarnego, na której uwieczniona jest postać jego samego klęczącego przed świętym Stanisławem odprawiającym mszę. Ma kształt okrągły, w centralnej części znajduje się uproszczona postać stojącego przy ołtarzu biskupa w długich szatach, z mitrą na głowie i kielichem liturgicznym w ręce. Nad ołtarzem wisi krzyż, a na ołtarzu stoi świeca. Po drugiej stronie ołtarza klęczy książę, ma do góry wzniesione obie, złożone do modlitwy dłonie. Na krawędziach pieczęci znajdują się napisy w języku łacińskim.

Po śmierci Henryka Pobożnego nastąpił nowy podział Polski: Konrad Mazowiecki osiadł w Krakowie, synowie Władysława Odonica – Przemysł I i Bolesław Pobożny – odzyskali całą Wielkopolskę, na Śląsku doszło zaś do rozdrobnienia dzielnicy i wybuchu walk między potomkami Henryka Pobożnego. W 1243 r. panowie małopolscy wypędzili z wawelskiego grodu Konrada Mazowieckiego i uczynili księciem krakowskim Bolesława V Wstydliwego. Jego długie rządy ustabilizowały sytuację w Małopolsce, a bezpotomna śmierć w 1279 r. i przekazanie tronu księciu sieradzkiemu Leszkowi Czarnemu pozwoliły na zjednoczenie Krakowa i Sandomierza z Sieradzem.

Począwszy od lat 80. XIII w. poszczególni Piastowie dzielnicowi zaczęli wyraźnie dążyć do zjednoczenia kraju. Dążenia te zyskały pełne poparcie arcybiskupaarcybiskuparcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, piastującego tę godność od 1283 roku. Przywrócenie Polsce politycznej jedności poważnie utrudniła ostra rywalizacja najpotężniejszych książąt: Leszka Czarnego, Henryka Prawego (czyli – po łacinie – Probusa, władcy Wrocławia) i Przemysła II (władcy Wielkopolski). Później do grona pretendentów do panowania nad całą Polską dołączył młodszy brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek.

R1Nn1JuDhBGEH

Średniowieczna rycina przedstawia władcę, Henryka Czwartego Prawego podczas zawodów rycerskich. Władca jedzie na przykrytym bogato zdobioną narzutą koniu. Ma jasne, kręcone włosy, zieloną szatę, a w ręce tarczę z czarnym orłem. Dookoła niego znajdują się liczni dworzanie, niektórzy siedzą na koniach, a inni stoją na ziemi. Dworzanie trzymają w rękach wachlarz, młotek, długą pikę i trąbę. Powyżej zwartej grupy ludzi widoczny jest mur oraz rząd kolumn z wieńczącym je łukami. W przestrzeniach pomiędzy łukami siedzą damy dworu ubrane w kolorowe szaty: trzy z nich mają rozpuszczone włosy, czwarta posiada na głowie czepiec. Jednej z dam władca podaje wianek z czerwonych kwiatów. Ilustrację okala ozdobny ornament z zielonymi gałązkami i czerwonymi kwiatami.

Wewnętrzne konflikty z końca XIII w. początkowo nie wyłoniły zdecydowanego zwycięzcy. Po bezpotomnej śmierci Leszka Czarnego w 1288 r. Henryk Prawy zajął Kraków i – również pod wpływem idei zjednoczeniowej – rozpoczął zabiegi o koronę królewską. Jego starania przerwała śmierć w 1290 roku. Henryk Prawy zapisał Kraków Przemysłowi II, księciu wielkopolskiemu, lecz ten został wyparty z Krakowa przez księcia Kujaw i Sieradza Władysława Łokietka. Nieudolne rządy Władysława szybko zraziły doń Małopolan, którzy w 1291 r. powołali na tron krakowski króla Czech Wacława II. Nieustanna wojna między Piastami zachęciła go do interwencji w Polsce. Już jego ojciec, Przemysł Ottokar II, zdołał uzależnić od siebie niemal wszystkich książąt śląskich. Wacław w 1291 r. opanował Kraków przy znacznej pomocy tamtejszych mieszczan. Król czeski wykorzystał przekonanie, że władza nad wawelskim grodem daje panowanie nad całą Polską, a także to, że Czesi mieli ogromną przewagę militarną nad wojskami lokalnych książąt piastowskich. Największe miasta, z Krakowem na czele, popierały zacieśnienie związków z bogatym sąsiadem z południa.

R1ZhpnJi0JooG

Film opisujący pierwsze próby zjednoczenia.

Film opisujący pierwsze próby zjednoczenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DJsWIMM4y

Film opisujący pierwsze próby zjednoczenia.

Koronacja Przemysła II

Jednak książę wielkopolski Przemysł II nie zrezygnował z prób zjednoczenia ziem polskich pod panowaniem piastowskim. Wielkopolska miała kilka atutów, które mogły wesprzeć książęce starania: przede wszystkim stanowiła kolebkę polskiej państwowości, a Gniezno było najstarszą metropolią kościelną i miejscem koronacji władców Polski. Tu także szczególnie intensywnie kwitł kult św. Wojciecha, pierwszego patrona Polski, którego szczątki znajdowały się w katedrze gnieźnieńskiej.

R1YeUbRYLlfVD1

Ilustracja przedstawia pieczęć królewską Przemysła II, na której uwieczniona jest postać samego władcy. Ma kształt okrągły, w centralnej części znajduje się siedzący na tronie król w koronie na głowie, spod której wystają sięgające do ramion włosy. Król posiada również wąsy, ubrany jest w długą szatę. W jednej ręce trzyma berło, w drugiej okrągłe jabłko z krzyżem. Na krawędziach pieczęci znajdują się napisy w języku łacińskim.

Po śmierci stryja Bolesława Pobożnego w 1279 r. Przemysł II zjednoczył całą Wielkopolskę, a na podstawie umowy z księciem pomorskim Mściwojem II przejął rządy nad Pomorzem Gdańskim, gdy ten ostatni zmarł w 1294 roku. Umocniło to zdecydowanie pozycję księcia wielkopolskiego na tyle, że w porozumieniu z arcybiskupem Jakubem Świnką podjął decyzję o królewskiej koronacji. Doszło do niej w katedrze w Gnieźnie 26 czerwca 1295 r. i była to pierwsza koronacja polskiego władcy od ponad dwustu lat.

Przemysłowi II nie dane było jednak kontynuować dzieła jednoczenia ziem polskich. Na początku lutego 1296 r. król polski zginął; został napadnięty podczas pobytu w Rogoźnie. Źródła historyczne jako inspiratorów zabójstwa wskazują margrabiów brandenburskich, choć niektóre wspominają także o udziale członków wielkopolskich rodów możnowładczych. Śmierć Przemysła II doprowadziła do podziału jego dziedzictwa i odsunęła na pewien czas proces jednoczenia ziem polskich.

Słownik

Słowa kluczowe

św. Stanisław, Wacław II, zjednoczenie, Przemysł I, Bolesław Pobożny, Bolesław V Wstydliwy, Leszek Czarny, Władysław Łokietek, rozbicie dzielnicowe, rozbicie dzielnicowe w Polsce

Bibliografia

Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), t. 2, Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego i powstanie monarchii stanowej w Polsce, oprac. G. Labuda, B. Miśkiewicz, Poznań 1967.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 10, Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w., oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.

By czas nie zaćmił i niepamięć. Wybór kronik średniowiecznych, oprac. A. Jelicz, Warszawa 1975.

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.