Ekspansja europejska w Nowym Świecie

RcRUwf0nvLJ0y1

Mapa przedstawia posiadłości kolonialne państw europejskich w Ameryce Północnej i Południowej w XVIII wieku. Kolonie angielskie zajmowały północno‑wschodnią część Ameryki Północnej. Kolonie francuskie – wschodnią. Kolonie hiszpańskie – Meksyk, Vera Cruz, Salwador, Lima, Cusco. Kolonie portugalskie – wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej.

Odkrycia geograficzne i włączenie nowo odkrytych lądów w orbitę wpływów europejskich spowodowało, że znalazły się one w kręgu oddziaływania kultury europejskiej, a właściwie stały się obszarem jej ekspansjiekspansjaekspansji. Europejczycy, osiedlający się na ziemiach kolonizowanychkolonializmkolonizowanych, przekształcali kulturę ich mieszkańców według wzorców przywiezionych z rodzinnych stron.

Zdaniem kolonizatorów, część ludności autochtonicznejautochtoniautochtonicznej, która przeżyła pierwszą falę eksterminacji, mogła korzystać z cywilizacyjnego awansu. Współcześnie dostrzegamy, jak bardzo życzeniowy był ten sposób myślenia. Rzeczywistość okazała się niezwykle brutalna: podbijane narody często ulegały unicestwieniu, a ich kultura zanikała.

Niszczycielska działalność konkwistadorówkonkwistadorzykonkwistadorów i walki z miejscową ludnością wiązały się ze zmianami demograficznymi i drastycznym spadkiem jej liczebności. Na nowo odkrytych terenach dochodziło do masowej eksterminacji - w ciągu jednego tylko stulecia z powodu działalności Europejczyków zmarło bądź zginęło kilkadziesiąt milionów osób w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Afryce.

R14VYuQ3zROYK

Ilustracja przedstawia wojsko hiszpańskie na górze nad rzeką. Ludzie trzymają chorągwie, ubrani są w zbroje, mają broń. Wokół znajduje się skalisty krajobraz, w oddali ośnieżone szczytu masywu górskiego.

Nowy Świat uległ wielkiemu wyludnieniu. Pierwotni mieszkańcy Ameryki stali się tanią (albo darmową) siłą roboczą oraz towarem, sposobem na zyskanie fortuny. W koloniach hiszpańskich wprowadzono zasadę, tzw. encomiendaencomiendaencomienda, która pozwalała kontrolować ludność indiańską i wykorzystywać ją do pracy w folwarkachfolwarkfolwarkach kolonizatorów.

Skutki polityczne i ekonomiczne

Wśród konsekwencji odkryć geograficznych stosunkowo szybko uwidoczniły się te o charakterze politycznym. W związku z tym, że pierwszych podbojów dokonywali hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzy, Nowy Świat został podzielony na strefy wpływów tych dwóch krajów.

Dzięki eksploatacji zdobytych obszarów w Ameryce Południowej w XVI w. do Europy zaczęły napływać olbrzymie ilości złota, srebra, a także nieznane wcześniej rośliny: kukurydza, ziemniaki, fasola, papryka, pomidory oraz tytoń (stąd funkcjonujące później przez stulecia pojęcie: towary kolonialne). Zyski z handlu zapewniły Hiszpanii i Portugalii status imperiów kolonialnych.

Kolejne kraje: Anglia, Francja, Belgia i Holandia, przyłączyły się do wyścigu o kolonie później. Obszarami ich zainteresowania były głównie Ameryka Północna i Afryka.

R1cD6c0EOxkt8

Ilustracja przedstawia wybrzeże Ameryki. Na zdjęciu łódź przycumowała do brzegu, ludzie wyciągają z niej towary na brzeg. W oddali znajdują się wielkie masywy górskie.

Do pierwszych skutków ekonomicznych odkryć geograficznych należy zaliczyć m.in. zmiany kierunku dróg handlowych – z Morza Śródziemnego oraz Azji Mniejszej na Atlantyk i Ocean Spokojny, co spowodowało upadek dawnych potęg handlowych - miast włoskich (choć w tym przypadku znaczenie miał też podbój Bałkanów przez Turków Osmańskich). Napływ do Europy dużych ilości drogich kruszców: złota i srebra, spowodował znaczący spadek ich cen. Rozwój handlu dalekomorskiego napędzał też gospodarkę towarowo‑pieniężną.

W zachodnioeuropejskich miastach powstawały manufaktury, które znacząco zwiększały produkcję, wysyłając towary na nowe rynki zbytu (m.in. broń palną, towary żelazne, tkaniny). Sprzyjało to formowaniu się gospodarki kapitalistycznej. Z kolei w Europie Wschodniej dominował ustrój feudalny i średniowieczny system uprawy ziemi.

Tymczasem gospodarki Ameryki Południowej i Ameryki Północnej zostały podporządkowane potrzebom Europy - uprawiano więc to, czego potrzebował Stary Kontynent, np. bawełnę, trzcinę cukrową, tytoń, kawę i kakao. Na wielką skalę rozwinął się handel niewolnikami: rdzennymi mieszkańcami Ameryki i Afroamerykanami.

Obszary skolonizowane, na których znajdowały się surowce mineralne takie jak choćby złoto i inne kruszce, stały się obszarami nieludzkiego wyzysku ekonomicznego i społecznego. Ukształtował się system kolonialny oparty na zinstytucjonalizowanej dyskryminacji, opartej na kryterium rasy. Dzięki kolonistom powstała ludność o mieszanych charakterystykach rasowych – MetysiMetysiMetysi czy MulaciMulaciMulaci, osoby wywodzące się ze związków Europejczyków z indiańską (metysi) bądź afrykańską (mulaci) ludnością.

Skutki społeczne i kulturowe

Najważniejszym i najtragiczniejszym skutkiem społeczno‑kulturowym odkryć geograficznych stało się zniszczenie cywilizacji Indian amerykańskich: Azteków, Inków, Majów i innych. Ich upadek był bardzo szybki, np. w Meksyku przed podbojem żyło około 25 milionów Indian – w roku 1532 pozostawało ich 17 milionów, a już w 1585 roku tylko 2 miliony. Europejczycy niszczyli miejscowe świątynie, przedmioty kultu i rzeźby, palili kroniki, wywozili do swoich krajów przedmioty wykonane z cennych kruszców.

Na skutek przywleczonych, nieznanych w Ameryce chorób (np. odry czy tyfusu) śmierć poniosły miliony Indian. Nieznana wcześniej ospa zabiła wiele tysięcy rdzennych mieszkańców. Oprócz tego Europejczycy przywieźli do Ameryki alkohol, co także doprowadziło z biegiem czasu degradacji Indian. Kolejne miliony rdzennych mieszkańców Ameryk zginęły w walce z białymi czy z głodu, bądź zostały wygnane ze swoich terytoriów i pozbawione środków do przetrwania. Z powodu wyludnienia Europejczycy, kolonizujący coraz to nowe ziemie, zaczęli sprowadzać do pracy czarnoskórych niewolników z Afryki. Znacząco zmieniło to strukturę etniczną Ameryki.

RJ9PAIT9Ln2ox

Ilustracja przedstawia świątynię Wojowników w Chichén Itzá – prekolumbijskim mieście, założonym przez Majów na półwyspie Jukatan w dzisiejszym Meksyku w IV – VI w. (widok współczesny). Jest ona zbudowana z kamienia. Ma kształt przestrzennego trapezu. Ma mnóstwo kolumn i wieżyczek. Przed nią rozciąga się łąka po której spacerują ludzie. Za nią rozciąga się gęsty las.

Efektem odkryć był rozwój osadnictwa europejskiego i chrystianizacja (szczególne znaczenie miały misje jezuickie w Amazonii). W dzisiejszych Stanach Zjednoczonych i Kanadzie z czasem zdecydowaną przewagę zdobyli biali Europejczycy, a drugą grupą etniczną stali się czarnoskórzy, natomiast w Meksyku i w innych krajach dalej na południe wyższy odsetek stanowili Metysi, a w niektórych krajach – np. w Boliwii czy Peru - do dziś przewagę zachowuje ludność pochodzenia indiańskiego.

Dla Europejczyków następstwem kulturowym podbojów było poszerzenie horyzontów myślowych. Odkrycia i kolonializm wpłynęły na kulturę i sztukę – m.in. wątki podróżnicze trafiły do literatury (przykładem może być słynna powieść Daniela Defoe z 1719 r. „Przypadki Robinsona Kruzoe”), zmieniły się też przyzwyczajenia kulinarne Europejczyków (bardziej dostępne stały się przyprawy, korzenie, cukier, pojawiły się ziemniaki, kukurydza, czekolada, kawa, herbata oraz nowe zwierzęta hodowlane, np. indyk), dzięki zastosowaniu nowych tkanin, m.in. bawełny, zmieniła się moda, zaczęto używać tytuniu. Po odkryciach geograficznych prężniej rozwinęła się też nauka, głównie botanika, geografia i astrologia.

Rqpp9YhCQ4Bgl

Ilustracja przedstawia okładkę książki o Robinsonie Kruzoe. Mężczyzna ubrany jest w futrzaną kamizelkę, nakrycie głowy, ma dwie szable, jest boso. Znajduje się na łące. Obok napisane jest krótkie streszczenie treści.

Nowe ziemie, stare problemy

Europejczycy wraz z falą kolonizatorów przenieśli do kolonii europejski dorobek cywilizacyjny oraz przyczynili się do rozpowszechnienia się języków kolonizatorów (hiszpańskiego, portugalskiego, a także angielskiego i francuskiego). W ramach przeszczepiania cywilizacji europejskiej, ludność nowo odkrytych terenów była poddawana działalności misyjnej i chrystianizowana, co znacząco wpłynęło na strukturę wyznaniową ówczesnego świata. Odkrycia w Nowym Świecie wpłynęły także na spadek gospodarczego znaczenia Indii i Chin.

W Azji ekspansja Europejczyków natrafiała na opór stosunkowo dobrze rozwiniętych państw, co uniemożliwiało politykę bezpośredniego zawłaszczania nowych terytoriów. Co prawda kolonią były np. Indie, ale Brytyjczycy rządzili tam przy pomocy lokalnych wysokich urzędników i nie próbowali europeizować rdzennej ludności, szanując miejscowe obyczaje (blisko 1/3 kolonii stanowiły suwerenne księstwa). Próby ingerencji w niektóre tradycje nie powiodły się, z wyjątkiem rozpowszechnienia języka angielskiego, który - wobec wielości i różnorodności miejscowych dialektów - stał się narzędziem porozumienia między Hindusami.

RuIPEEEGzCtlW

Ilustracja przedstawia czarnoskórych niewolników na plantacji. Bawią się oni w przerwie od pracy. Obok mężczyźni grają na instrumentach, reszta tańczy.

W przypadku Ameryki Północnej ekspansja Europejczyków za ocean zaowocowała powstaniem zupełnie nowego typu państwa: Stanów Zjednoczonych Ameryki. Doprowadził do tego bunt europejskich osadników z 13 brytyjskich kolonii. Przejęci równościowymi ideami oświecenia, niezadowoleni z ograniczania ich samorządności i wysokich podatków biali mieszkańcy wystąpili przeciw państwu, które wcześniej dało im szansę rozpoczęcia nowego życia za oceanem.

Buntownicy zwyciężyli – w 1783 r. Wielka Brytania uznała ich niepodległość. Przestali być poddanymi Londynu i stworzyli rządy, które opierały się na prawach jednostki, a nie na woli władcy lub grupy sprawującej władzę. Jednocześnie dalej korzystali oni z niewolniczej pracy osób czarnoskórych. Paradoksalnie: ci, którzy odrzucili kolonialną zależność wciąż odmawiali pełnych praw innym, posługując się kryterium rasy.

Niewolnictwo zostało zniesione w Stanach Zjednoczonych dopiero po wojnie secesyjnej, w 1863 r. Na początku XIX w. kolonialne zależności zrzuciły kraje Ameryki Południowej. Tymczasem mocarstwa Starego Kontynentu, m.in. Wielka Brytania, Francja, Holandia i Niemcy, wciąż czerpały ogromne korzyści z eksploatacji podbitych ziem i prowadziły walki o wpływy na odległych kontynentach. Zmierzch kolonializmu na skalę globalną nastąpił po II wojnie światowej.

Słownik

Słowa kluczowe

Ameryka, cywilizacja, handel, kolonizacja, konkwistadorzy, misje, niewolnictwo, odkrycia geograficzne, zagłada Indian, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

M. Tymowski, Historia Mali, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979.

T. Szafar, Odkrycie Afryki. Cztery tysiąclecia eksploracji Czarnego Lądu, Warszawa 1974.

Eakin M. C., Historia Ameryki Łacińskiej. Zderzenie kultur, Kraków 2009.

Miller Bailey H., Nasatir A. P., Dzieje Ameryki Łacińskiej, przeł. K. Szerer, Warszawa 1965.

Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.