Budowa pierwotna łodygi i korzenia jest efektem rozrastania się ich tkanek w wyniku aktywności merystemówmerystemmerystemów wierzchołkowych. Natomiast budowa wtórna wiąże się z przyrostem grubości tych organów na skutek działania merystemów bocznych: kambium (miazgi twórczej) i fellogenu (miazgi korkotwórczej). Produktami kambiumkambium (miazga)kambium są drewno wtórnedrewno wtórne (ksylem wtórny)drewno wtórne i łyko wtórnełyko wtórne (floem wtórny)łyko wtórne, natomiast fellogenmiazga korkotwórcza (fellogen)fellogen wytwarza korkowicę (perydermę)korkowica (peryderma)korkowicę (perydermę).

Pierwotne tkanki łodygi powstają z dzielących się komórek merystemu wierzchołkowego (stożka wzrostu). Do utworzonych w ten sposób warstw łodygi należą: skórka (epiderma), kora pierwotna oraz walec osiowy (stela). W walcu osiowym biegną wiązki przewodzące zbudowane z pierwotnych tkanek przewodzących.

Skórka (epiderma) to zewnętrzna, zwykle pojedyncza warstwa komórek występująca na powierzchni wszystkich młodych organów roślinnych. Skórka liści i łodyg wytwarza m.in. aparaty szparkowe, włoski i komórki wydzielnicze. Na organach nadziemnych często pokrywa ją kutykula lub warstwa wosku. Epiderma pełni funkcje mechaniczne i ochronne, a ponadto reguluje wymianę gazową między organem a atmosferą.

Korę pierwotną tworzy głównie tkanka miękiszowa. Często znajdują się tam również tkanki wzmacniające. Struktura ta występuje w młodych częściach łodygi między skórką a walcem osiowym.

Walec osiowy (stela) to układ tkanek, do których należą m.in. tkanki przewodzące (drewno pierwotnedrewno pierwotne (ksylem pierwotny)drewno pierwotne i łyko pierwotnełyko pierwotne (floem pierwotny)łyko pierwotne), miękiszowe i czasem wzmacniające. Struktura ta stanowi wewnętrzną część łodygi roślin naczyniowych i jest mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona od otaczającej ją kory pierwotnej. W walcu osiowym znajdują się wiązki przewodzące zbudowane z tkanki przewodzącejtkanki przewodzącetkanki przewodzącej, które mogą być oddzielone od siebie pasmami miękiszu zwanymi promieniami rdzeniowymipromienie rdzeniowepromieniami rdzeniowymi, które biegną w kierunku rdzenia. Wiązki przewodzące występujące w łodydze roślin dwuliściennych określa się jako naprzeciwległe. Oznacza to, że łyko i drewno znajdują się naprzeciwko siebie: łyko od strony kory pierwotnej, a drewno od strony rdzenia walca osiowego. U niektórych roślin są to wiązki otwarte, co oznacza, że między łykiem a drewnem występuje warstwa kambium, która umożliwia przyrost łodygi na grubość. Wiązki przewodzące w łodydze rośliny dwuliściennej ułożone są w formie pierścienia.

U starszych roślin okrytonasiennych (dwuliściennych i niektórych jednoliściennych) oraz nagonasiennych zachodzi wtórny przyrost na grubość. Tkankami twórczymi, które biorą udział w tym przyroście, są merystemy boczne: kambium (miazga twórcza) oraz fellogen (miazga korkotwórcza).

Obecne w wiązkach przewodzących kambium wiązkowe powstaje z prokambiumprokambiumprokambium, natomiast kambium międzywiązkowe wykształca się z komórek miękiszowych między wiązkami przewodzącymi (promieni rdzeniowych). Komórki tej wtórnej tkanki twórczej są drobne i cienkościenne. Połączenie pasm kambium międzywiązkowego i wiązkowego prowadzi do powstania pierścienia kambium. Komórki tworzące pierścień dzieląc się, tworzą szeregi, w których znajdują się komórki inicjalne kambium oraz komórki macierzyste drewna, łyka i promieni łykodrzewnychpromienie łykodrzewnepromieni łykodrzewnych. Komórki kambium ulegają podziałom mitotycznym, co prowadzi do odkładania do wewnątrz łodygi komórek drewna wtórnego, a na zewnątrz łyka wtórnego.

Komórki fellogenu, powstającego zwykle z kory pierwotnej, dzieląc się, wytwarzają po zewnętrznej stronie korekkorek (fellem)korek, a po wewnętrznej fellodermęfellodermafellodermę, przy czym podziały prowadzące do powstawania korka są liczniejsze. Felloderma, fellogen i korek wspólnie tworzą warstwę okrywającą zwaną korkowicą (perydermą). U roślin drzewiastych nowe warstwy fellogenu powstają coraz głębiej, stare zaś zamierają, stając się częścią martwicy korkowejmartwica korkowa (korowina)martwicy korkowej.

W odróżnieniu od pędu merystem wierzchołkowy korzenia jest pokryty czapeczką korzeniową. Wzdłuż korzenia można wyróżnić następujące części, mniej lub bardziej zachodzące na siebie: czapeczkę, merystem wierzchołkowy, strefę wydłużania, strefę dojrzałą o budowie pierwotnej oraz – u roślin dwuliściennych i nagonasiennych – strefę z przyrostem wtórnym.

Istnieją różnice w funkcji kolejnych odcinków korzenia: za pobieranie wody i jonów odpowiada głównie młodsza część (bliżej szczytu), natomiast starsza część pełni przede wszystkim funkcję transportową (przewodzi wodę z solami mineralnymi) i umocowuje roślinę w podłożu.

Pierwotne tkanki korzenia, podobnie jak w przypadku łodygi, powstają z dzielących się komórek merystemu wierzchołkowego (stożka wzrostu). W budowie pierwotnej korzenia także możemy wyróżnić skórkę, korę pierwotną i walec osiowy. Korzeń różni się jednak od łodygi układem wiązek przewodzących oraz wytworami skórki.

Skórka (nazywana w przypadku korzenia ryzodermą) to tkanka okrywająca. W młodych częściach korzenia jest stosunkowo delikatna, z charakterystycznymi wytworami – włośnikami – przez które zachodzi wchłanianie wody i soli mineralnych z roztworu glebowego.

Kora pierwotna, znajdująca się w młodych częściach korzenia, w porównaniu z łodygą jest silniej rozwinięta. Składa się głównie z tkanki miękiszowej i leży między skórką (ryzodermą) a walcem osiowym. Najbardziej wewnętrzną warstwą kory pierwotnej, złożoną ze zwarcie ułożonych komórek, jest śródskórnia (endoderma). Ma ona za zadanie regulację transportu wody z kory pierwotnej do walca osiowego.

Walec osiowy stanowi centralną część budowy korzenia. Jest to kolumna tkanek przewodzących (drewna pierwotnego i łyka pierwotnego) wraz z towarzyszącymi obszarami tkanki miękiszowej (okolnicą, niekiedy rdzeniem i promieniami rdzeniowymi). Rzadko mogą w nim także występować wzmacniające włókna sklerenchymatycznesklerenchyma (twardzica)sklerenchymatyczne. Wiązki przewodzące w korzeniu, w odróżnieniu od łodygi, mają układ naprzemianległy. Oznacza to, że występują w nim naprzemiennie wiązki drewna i łyka przedzielone pasmami miękiszu.

Zewnętrzną warstwą walca osiowego jest okolnica (perycykl). Ma ona postać cylindra tkanki miękiszowej, który otacza tkanki przewodzące (tworzące wiązki drewna pierwotnego i łyka pierwotnego). W młodej części korzenia zachowuje charakter merystematyczny i może być miejscem powstawania zawiązków korzeni bocznych oraz fellogenu.

Podobnie jak w łodydze kambium korzenia tworzy cylinder dzielących się komórek, które leżą między drewnem i łykiem pierwotnym. Merystem ten powstaje z prokambium. Jego komórki różnicują się do wewnątrz korzenia w drewno wtórne, a na zewnątrz w łyko wtórne. Rozrastanie się korzenia na grubość prowadzi do pękania skórki i kory pierwotnej.

W korzeniu (podobnie jak w łodydze) z fellogenu powstają korek i felloderma, tworzące wtórną tkankę okrywającą – korkowicę (perydermę).

Korzenie niektórych roślin nie przyrastają na grubość. Przyrost wtórny nie występuje m.in. u paprotników i niektórych roślin okrytonasiennych (większości jednoliściennych).

Słownik