George Berkeley – przedstawiciel empiryzmu

R1cGXsVzP9YWr1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna siedzi a fotelu, jest ubrany w czarną szatę, pod szyją na stójkę z dwoma wyłogami, na głowie ma czarny beret. Twarz mężczyzny jest owalna, oprawa oczu jasna, nos prosty. Mężczyzna trzyma w lewej ręce książkę.

Empiryzm może kojarzyć ci się z naukowym obrazem rzeczywistości – i słusznie. Niejednokrotnie łączył się on w historii filozofii z naturalizmem, czyli poglądem, że wszystko, co istnieje można wyjaśnić przez odwołanie do naturalnych przyczyn.

Berkeley był naukowcem (zajmował się przede wszystkim optyką), a zarazem duchownym – biskupem Kościoła anglikańskiego. Jego myśl opiera się na rozróżnieniu dwóch porządków rzeczywistości – cielesnego i duchowego. Ciała poznajemy tylko i wyłącznie za pomocą zmysłów (sensualizm), zaś przedmioty duchowe – za pomocą rozumu. Rozróżnienie to ma jednak charakter czysto epistemologiczny. Na gruncie metafizyki Berkeley głosił, że materia nie istnieje realnie (pogląd taki nazywa się immaterializmem), zaś rzeczywistość ma charakter duchowy (spirytualizmspirytualizmspirytualizm). Zastanowimy się teraz, dlaczego empiryzm Berkeleya przybrał postać sensualizmu oraz w jaki sposób doprowadził on go do tezy, że rzeczywistość materialna nie istnieje realnie.

Sensualizm Berkeleya jako radykalna postać empiryzmu

Empiryzm genetyczny jest stanowiskiem w sporze o źródła poznania. Wbrew natywizmowinatywizmnatywizmowi twierdzi on, że w umyśle nie ma żadnych idei wrodzonych, lecz jest on niezapisaną tablicą (łac. tabula rasa). Wszystkie treści poznawcze, które pojawiają się w umyśle, pochodzą ze zmysłów. Czołowym przedstawicielem rozumianego w ten sposób empiryzmu był w filozofii nowożytnej John Locke.

RpkUJqU9RIXi0

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest odwrócony lewym półprofilem do widza. Jego długie, siwe, układające się włosy sięgają mu niemal do ramion. Twarz mężczyzny jest bardzo szczupła, pociągła. Jego nos jest długi, haczykowaty. Oczy są osadzone głęboko. Na twarzy mężczyzny widoczne są zmarszczki.

Zauważ, że u Locke’a proces poznania ma swój aspekt zmysłowy (powstanie idei pierwotnych) oraz umysłowy (tworzenie idei złożonych). Abstrakcyjne idee złożone mają jednak swoje źródło w zmysłach.

Berkeley odrzuca ten pogląd i radykalizuje znaczenie empiryzmu. Umysł w ogóle nie uczestniczy w poznaniu tego, co materialne – jedynym źródłem wiedzy o ciałach są zmysły (sensualizm).

W konsekwencji Berkeley neguje istnienie wiedzy ogólnej – pojęć i twierdzeń powstających w umyśle na podstawie danych zmysłowych. Jedynym, co istnieje w umyśle, są według niego konkretne wyobrażenia.

Solipsyzm – konsekwencja sensualizmu

Sensualizm ma nie tylko konsekwencje teoriopoznawcze, ale również metafizyczne. Od pytania, jak poznajemy, Berkeley przechodzi bowiem do pytania o naturę przedmiotu – czym jest to, co poznajemy.

U Locke’a obiektywnieobiektywizmobiektywnie istniejące rzeczy, choć są niedostępne poznaniu, stanowią jego realnie istniejący fundament ontologiczny. Berkeley odrzuca to twierdzenie jako bezpodstawne. Na gruncie sensualizmu można utrzymywać, że istnieją pewne jakości, które ujmujemy w postrzeżeniu zmysłowym, lecz nic nie upoważnia nas do stwierdzenia, że związane są one z jakimkolwiek trwałym przedmiotem. W ten sposób Berkeley zaprzecza istnieniu rzeczywistości materialnej (immaterializm).

Jeśli nie realnie, to w jaki sposób istnieje rzeczywistość, którą poznajemy? Berkeley odpowiada w duchu idealizmuidealizmidealizmu subiektywnegosubiektywizmsubiektywnego – sprowadza się ona do wrażeń poznającego podmiotu.

A zatem przedmiotom nie przysługuje żadne realne, czyli niezależne od podmiotu istnienie. Aktywność podmiotu polega zaś na poznawaniu – odbieraniu wrażeń zmysłowych. Na tej podstawie Berkeley formułuje słynną tezę solipsyzmu, dotyczącą sposobu istnienia przedmiotów poznania – istnieć to być postrzeganym (łac. esse = percipi). To radykalna postać idealizmu subiektywnego – przedmioty nie tylko zostają w ten sposób sprowadzone do wrażeń poznającego podmiotu; ich istnienie ogranicza się do postrzeżenia.

Aporie solipsyzmu

Solipsyzm prowadzi do aporii (gr. aporia – bezdroże, trudność, bezradność), czyli do nieprzezwyciężalnych problemów w rozumowaniu. Zwróćmy uwagę na dwa główne typy tych trudności.

Kluczowy problem, przed jakim stoi solipsyzm, dotyczy autonomii przedmiotu. Rzeczywistość jest przynajmniej w pewnej mierze niezależna od tego, czy ją postrzegamy. Zarażamy się nieznanymi nam wirusami i bakteriami, a reakcje termojądrowe zachodzą na Słońcu nawet, kiedy śpimy (i zachodziły na długo przed pojawieniem się ludzkości). Berkeley stara się rozwiązać wszystkie te trudności za pomocą spirytualizmu. Mówi mianowicie, że w każdej chwili Bóg postrzega wszystko, co istnieje. Czy przekonuje cię taka odpowiedź?

Słownik