Przeczytaj
O autorze
Witold Gombrowicz (1904–1969) – powieściopisarz, dramaturg i eseista. W swojej twórczości podejmował przede wszystkim temat formy i niedojrzałości. Człowiek w jego ujęciu nie jest nigdy sobą: poddany spojrzeniu innych – ulega obyczajowym, intelektualnym i społecznym formom, konwencjom, schematom, jakie wytwarzają się między ludźmi. Znakiem rozpoznawczym twórczości Gombrowicza są parodiaparodia i doprowadzony do mistrzostwa groteskowygroteskowy humor.
Wśród tematów podejmowanych przez pisarza ważne miejsce zajmuje okres dojrzewania i wtłaczania (się) ludzi w zastane, narzucone formy. Narzędziem tej społecznej opresji są szkoła i system edukacji, które Gombrowicz opisuje w powieści Ferdydurke.
O własnych doświadczeniach z czytaniem szkolnych lektur Gombrowicz pisał tak:
Wspomnienia polskie: wędrówki po ArgentyniePewnego razu nasz profesor, Ciepliński, zadał nam wypracowanie klasowe o Słowackim. Znudzony wiecznym kadzeniem wieszczowi, postanowiłem dla odmiany dać mu bobu. Początek, o ile pamiętam, brzmiał jak następuje: „Juliusz Słowacki, ten złodziej, który okradał Byrona i Szekspira i nic własnego
nie potrafił wymyślić”. Dalszy ciąg nie ustępował początkowi. Profesor Ciepliński postawił pałkę i zagroził, że prześle wypracowanie do ministerstwa, na co ja zapytałem, dlaczego zmusza uczniów do hipokryzji.Źródło: Witold Gombrowicz, Wspomnienia polskie: wędrówki po Argentynie, Warszawa 2017, s. 37.
Wspomnienia polskie: wędrówki po ArgentynieW dniu, w którym ujawni się cała prawda o tym nauczaniu szkolnym – dzień ten jeszcze bardzo odległy – ludzkość znajdzie się w obliczu gigantycznej mistyfikacji i monstrualnego oszustwa. Wyjdzie na jaw wtedy, że nauczyciel ględzi, uczeń nie słucha; że nikt nic nie robi; że uczeń oszukuje, nauczyciel się daje oszukiwać; że gdyby ścisnąć, trzydzieści godzin intensywnej nauki starczyłyby za trzy kwartały obecnej szkoły. […] To nauczanie rozwleczone, rozględzone, biurokratyczne, apatyczne, jest przeciwieństwem prawdziwej nauki, tej zwięzłej, natężonej i elektryzującej.
Źródło: Witold Gombrowicz, Wspomnienia polskie: wędrówki po Argentynie, Warszawa 2017, s. 37.
Gombrowiczowska wizja szkoły
We Wspomnieniach polskich Witold Gombrowicz utyskiwał na system szkolnictwa. Szkołę postrzegał jako instytucję skostniałą, opresyjną, odbierającą młodym ludziom zdolność samodzielnego myślenia na rzecz nieustannego reprodukowania usankcjonowanych przez system edukacji schematów myślowych. Uczniowie nie mają w takim układzie nawet najmniejszej szansy na zachowanie autentyczności, zostają także pozbawieni możliwości namysłu nad sobą oraz swoim miejscem w świecie. Szkolna pedagogika to w opinii Gombrowicza instytucjonalny i środowiskowy proces obróbki osobowości zasadzający się na tzw. upupianiu - wtłaczaniu w formę poznawczego i społecznego konformizmukonformizmu. Nie ma tu miejsca na młodzieńczy bunt i kontestacjękontestację. Wszystko podlega dyscyplinie, która, jak pisał francuski filozof Michael Foucault:
Nadzorować i karać. Narodziny więzienia[...] jest techniką władzy, która czyni z jednostek zarazem przedmioty i narzędzia swego działania. Wszyscy są wciągnięci w społeczną tresurę.
Źródło: Michael Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa 2009, s. 166.
Wielu krytyków literackich dostrzegało w obrazie szkoły utrwalonym w Ferdydurke przede wszystkim atak na zasady pedagogiczne dwudziestolecia międzywojennego. Krytyk literacki Jan Kott pisał, że ta powieść to pyszny pamflet na epokę sanacyjną
pyszny pamflet na epokę sanacyjną
, z kolei dziennikarz i eseista Zygmunt Kałużyński uważał, że Gombrowicz drwi w Ferdydurke ze
Literatura buntu, ,,Twórczość”[...] zrutynizowanego, eklektycznegoeklektycznego wychowania humanistycznego zamkniętego w sztampachsztampach tak dalece wypadających poza życie, że ani uczniom, ani profesorowi
nie mogą przejść przez usta, mimo męczeńskiej gorliwości.Źródło: Zygmunt Kałużyński, Literatura buntu, ,,Twórczość”, t. 6, 1949, s. 11.
Słownik
(fr. grotesque – dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu, czy kontrastu, które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych
(gr. parōidía od pará – poza, obok, mimo i ōidḗ – pieśń) – świadome naśladowanie danego wzorca literackiego (dzieła, stylu, gatunku), polegające na celowym wyostrzeniu jego cech formalno‑stylistycznych oraz zmianie tematycznej i ideowej, prowadzi do efektów zabawnych, satyrycznych lub skłaniających do refleksji czy dyskusji; nieudolne naśladownictwo lub zdeformowana, wypaczona postać czegoś
(gr. skeptikos — wątpiący, krytykujący) stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie uzasadnionej