Sławomir Iwasiów Samochodem, pociągiem, przed siebie...

Nie bez znaczenia są […] środki transportu i role, jakie pełnimy podczas podróżowania – inaczej postrzega się świat będąc, powiedzmy, kierowcą autobusu, inaczej pasażerem; co innego widzi kierujący samochodem osobowym, a co innego pilot samolotu. Podróż i narrację łączy czasoprzestrzenna więź: opowieść, podobnie jak krajobraz za oknem, przesuwa się i zmienia na naszych oczach. Czas i przestrzeń – można je zapełnić literacką narracją, opowiedzieć, zrekonstruować. Taki jest sens wszystkich tekstów podróżniczych, poczynając od starożytnych itinerariówitinerariaitinerariów, przez początki narracji powieściowych w rodzaju Podróży sentymentalnej przez Francję i WłochypodrozPodróży sentymentalnej przez Francję i Włochy Laurence’a Sterne’a, aż po współczesne powieści podróżnicze, esejeesejeseje z podróży, reportaże. Opowiadanie o podróżowaniu to specyficzny rodzaj relacji, w gruncie rzeczy ponadgatunkowej, w której prawda miesza się z fikcją, użytkowość z literackością, sprawozdanie z opowiadaniem (taką mniej więcej definicję podaje „Słownik terminów literackich” w haśle „Podróż”).

soc Źródło: Sławomir Iwasiów, Samochodem, pociągiem, przed siebie..., dostępny w internecie: http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=135&artykul=2936 [dostęp 21.04.2021 r.].

Urszula Glensk Po Kapuścińskim

Reportaż jest gatunkiem hybrydowymhybrydowyhybrydowym, bo łączy dwie rzeczywistości: językową i realną. W dokumentalizmie są one całkowicie od siebie zależne – język podporządkowany jest rzeczywistości, a rzeczywistość przekształcana jest w literaturę. Zignorowanie tej zależności zaprzecza sztuce reportażu. […] Reporter pełni podwójną rolę – dziennikarza i pisarza. Może nie umieć fabularyzować, ale musi dobrze opowiadać prawdziwe historie: samodzielnie zaobserwowane, zrelacjonowane przez świadków lub odszukane w archiwach i bibliotekach. Bez względu na źródła pozyskiwania informacji w zapisie reporterskim każda realność zostaje zredukowana do tekstu. Jednocześnie mimetycznośćmimetycznośćmimetyczność jest podstawowym wymogiem reportażu. W żadnej innej konwencji literackiej nie odgrywa ona tak elementarnej roli. […] Wiele książek reporterskich jest rodzajem patchworkupatchworkpatchworku (cykle, zbiory, antologieantologiaantologie, kompilacjekompilacjakompilacje), ale niektóre z nich od początku powstają jako odrębne projekty literackie. Istnieje zależność formy dokumentalnej od usytuowania reporterów w środowiskach dziennikarskich lub pisarskich. Im wyższą pozycję literacką ma autor, tym łatwiej może zrealizować odrębny projekt.

rep Źródło: Urszula Glensk, Po Kapuścińskim, Kraków 2012, s. 235–238.

Marek Radziwon Jadąc do Babadag, Stasiuk, Andrzej – recenzja

Cimi liacimiCimi lia – „to wyglądało tak, że nie sposób zapamiętać. No jakaś nicość, która na chwilę spróbowała stać się dworcem autobusowym”. ComratComratComrat – „trudno jest opisać Comrat, ponieważ jest słabo dostrzegalne. (...) ledwo uformowana prowizorka, smutek materii, która zastygła w pół drogi do spełnienia, osłabła w pół kształtu”. […]
W Jadąc do Babadag Andrzej Stasiuk pisze o podróżach, ale one są tylko pretekstem. Chodzi o świat, do którego trafia – biedny, niepotrzebny i zapomniany. To m.in. Rumunia, Bułgaria, Mołdawia, węgierska, czeska i słowacka prowincja. Albo poranny pociąg elektryczny Warszawa‑Żyrardów zatłoczony robotnikami jadącymi do Ursusa. Mniejsza zresztą o geografię, bo najważniejsza w Jadąc do Babadag jest prawda o życiu w trwałym wykluczeniu, odartym z nowoczesnych rekwizytów i sztucznie wytyczanych celów, a więc jakby bliższym naturalnemu rytmowi. Cele są tu najprostsze, zmartwienia też, a bliskość przeszłości, i to dalekiej, łatwo wyczuwalna. To chyba sytuacja takiego właśnie człowieczeństwa podstawowego, bez pozłotek, pociąga Stasiuka najbardziej. W nim widać więcej niż gdziekolwiek i łatwiej można się przejrzeć samemu. […] Pięknie Stasiuk pisze o ślepym grajku ze stuletniej fotografii i podobnie pisze o Miszy, który zdezelowanym żiguliżiguliżiguli wiózł go z mołdawskiego CahulcahulCahul za 20 euro. Żeby dotknąć ważnej prawdy, wystarcza czasem drobne spostrzeżenie. Czasem opis stempli w paszporcie (Stasiuk ma ich 167), gdzie część wygląda jak „odciski pieczęci z kartofla, jak amatorszczyzna małego drukarza”, kiedy indziej opowieść o monetach przywiezionych z różnych krajów. Monety zostały, niektóre kraje już nie istnieją. Być może o randze pisarstwa Andrzeja Stasiuka i klasie jego książki decyduje coś jeszcze: skromność, życzliwe zaciekawienie i zgoda, że wielu rzeczy się nie zrozumie.

cimi Źródło: Marek Radziwon, Jadąc do Babadag, Stasiuk, Andrzej – recenzja, dostępny w internecie: https://wyborcza.pl/1,75517,2746994.html [dostęp 21.04.2021 r.].

Sławomir Iwasiów Samochodem, pociągiem, przed siebie...

Narrator pędzi przed siebie, ale wciąż podtrzymuje, że jego celem jest przeszłość, dlatego bez przerwy „przetrząsa kieszenie” i wylicza: mijane miejsca, twarze, nazwy. Jadąc wprzód, Stasiuk jedzie w tył – jakby chciał dogonić nietzscheańskąNietzschenietzscheańską ideę „wiecznego powrotu”; jakby chciał ludzkość klepnąć w plecy i powiedzieć: „nie ma pośpiechu”. Taki punkt widzenia ma sens, ponieważ o podróży raczej opowiada się w czasie przeszłym, jako o czymś dokonanym, zamkniętym, przeżytym. Stasiuk komplikuje tę perspektywę, kiedy stwierdza, że musi podróż wciąż na nowo wymyślać – jego rekonstrukcja jest równocześnie konstrukcją. Opis tego, co było obserwowane, wydaje się zatem dokładny, ale czy nie jest, równocześnie, wymyślany na bieżąco, podrasowany literacko? Na przykład w takim fragmencie: „Trzy miesiące później jechałem o zmierzchu przez wieś Rozpucie u podnóża Słonych Gór. Krowy wracały z pastwisk i szły całą szerokością drogi. Musiałem zwolnić i w końcu całkiem się zatrzymać. Rozstępowały się przed autem jak ruda leniwa fala. Chwytał przymrozek i z nozdrzy buchała para. Były ciepłe, rozdęte i obojętne. Patrzyły wprost przed siebie, w dal, ponieważ rzeczy, przedmioty i pejzaż nie miały żadnego znaczenia. Po prostu patrzyły wskroś tego wszystkiego. I we wsi Rozpucie poczułem ogrom i nieprzerwaną ciągłość świata wokół”. […] W Jadąc do Babadag, ale też w innych eseistycznych relacjach Stasiuka z podróży, jazda na Bałkany lub do jakiegokolwiek innego miejsca to jazda wstecz, przypominanie sobie, układanie porwanych skrawków doświadczenia, historii i literatury. Tak chyba należałoby czytać tę prozę – właśnie fragmentarycznie, bez nadziei, że w końcu wyłoni się z niej spójny obraz świata.

narr Źródło: Sławomir Iwasiów, Samochodem, pociągiem, przed siebie..., dostępny w internecie: http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=135&artykul=2936 [dostęp 21.04.2021 r.].