Odruchy warunkowe to nabyte reakcje organizmu. Są one osobnicze, co oznacza, że konkretne doświadczenie danego osobnika wpływa na jego proces uczenia się. Ponadto są zmienne, czyli mogą zostać zapomniane. Nabywanie odruchów warunkowych nazywane jest warunkowaniemwarunkowaniewarunkowaniem. Proces ten zachodzi przez tworzenie nowych lub reorganizację istniejących połączeń synaptycznych między odległymi obszarami kory mózgowej. Analogicznie w procesie zapominania odruchów warunkowych połączenia te będą wygaszane.

Warunkowanie należy do asocjacyjnego typu uczenia się, ponieważ polega na tworzeniu związku (asocjacjiasocjacjaasocjacji) między dwoma różnymi bodźcami lub bodźcem a reakcją ruchową. Wyróżnia się warunkowanie klasycznewarunkowanie klasyczne (warunkowanie Pawłowa)warunkowanie klasyczne oraz warunkowanie instrumentalnewarunkowanie instrumentalnewarunkowanie instrumentalne.

Więcej na temat poszczególnych typów warunkowania przeczytasz w e‑materiałach: „Odruchy warunkowe i bezwarunkowe” oraz „Warunkowanie instrumentalne i jego rodzaje”.

W przeciwieństwie do instynktów i odruchów, które są wrodzonymi, automatycznymi i niewyuczonymi reakcjami, zachowania wyuczone wiążą się ze złożoną interakcją procesów świadomych i nieświadomych: uczenie się, będące względnie trwałą zmianą zachowania lub wiedzy, wymaga aktywnego działania – zdobywania wiedzy i umiejętności poprzez doświadczenie.

Umysł z dużą łatwością łączy zdarzenia występujące blisko siebie lub kolejno po sobie. Na tej podstawie powstała jedna z najpowszechniejszych teorii uczenia się – uczenie się skojarzeniowe, inaczej: asocjacyjne (ang. associative learning). Przejawia się ono tworzeniem powiązań między bodźcami lub zdarzeniami, które współwystępują w danym środowisku. Mechanizm ten jest fundamentem dla trzech podstawowych rodzajów uczenia się:

• warunkowania klasycznego;

• warunkowania instrumentalnego (sprawczego);

• uczenia się przez obserwację.

W przypadku warunkowania klasycznego i instrumentalnego uczenie się zachodzi przez bezpośrednie, osobiste doświadczanie. Natomiast uczenie się przez obserwację polega na naśladowaniu działań innych – jest więc ono silnie osadzone w realiach społecznych oraz kulturowych.

Aby proces warunkowania był skuteczny, czyli zakończył się szybkim i względnie trwałym efektem w postaci nowej reakcji warunkowej, należy zwrócić uwagę na kilka czynników.

• Każdy proces uczenia przebiega szybciej i skuteczniej przy braku niepotrzebnych bodźców odwracających uwagę (dystraktorów).

• Ważnym aspektem jest również motywacja, która w przypadku psów Pawłowa lub szczurów Skinnera była obecna dzięki zastosowaniu deprywacji pokarmowejdeprywacja pokarmowadeprywacji pokarmowej.

• Warunkowanie jest procesem, który wymaga powtórzeń. Ich liczba jest zależna od wielu czynników.

• Ważne jest, by warunki, w których dokonywane są kolejne powtórzenia, były takie same lub zbliżone do siebie.

• Nagroda musi być atrakcyjna, aby mogła pełnić funkcję wzmocnienia. Podobnie, kara musi być dotkliwa, aby zwierzę czuło potrzebę jej unikania.

• Podanie bodźców apetytywnychbodziec apetytywnybodźców apetytywnych lub awersyjnychbodziec awersyjnyawersyjnych musi być nieuniknione i muszą one wystąpić z niedużym opóźnieniem po danej reakcji. Zbyt długie odroczenie wzmocnienia powoduje, że proces warunkowania nie zachodzi w ogóle, gdyż nie następuje asocjacja wykonanego działania z podanym bodźcem.

R1RMGysTXIAs5

Zdjęcie przedstawia krętą, asfaltową drogę, biegnącą zakolami w dół zbocza. Na drodze wymalowana pośrodku żółta, podwójna linia ciągła, a pobocza są oznaczone z każdej strony pojedynczą linią ciągłą w kolorze białym. Z obu stron z drogą sąsiadują wzniesienia i zagłębienia pokryte pożółkłą trawą oraz zielonymi drzewami liściastymi.

Uczenie się przez nabywanie odruchów warunkowych (klasycznych i instrumentalnych) jest relatywnie prostym mechanizmem, stosowanym w tresurze zwierząt lub wychowywaniu małych dzieci, ponieważ nie potrafią się one uczyć  z wykorzystaniem innych mechanizmów. Zwierzęta domowe dzięki warunkowaniu uczą się reagować na komendy, np. „siad” lub „podaj łapę”. Natomiast małe dziecko nie zrozumie jeszcze, dlaczego nie należy dotykać rozgrzanego żelazka – stwierdzenie, że się oparzy, będzie dla niego niejasne. Z tego powodu w wychowaniu dzieci stosuje się pozytywne wzmocnienie, gdy poprawnie wykonają one daną czynność ruchową, albo karę, gdy wykonają czynność groźną dla życia. Od pewnego wieku ludzie nie muszą otrzymywać nagrody po każdej poprawnie wykonanej czynności ruchowej, aby się jej nauczyć, jednak stosowanie wzmocnień sprawia, że uczenie się następuje dużo szybciej, a jego efekty są trwalsze.

Ciekawostka

Ri8gZqWH6jruC

Fotografia przedstawia lekarstwa różnej wielkości i postaci. Pośrodku zdjęcia, na białym tle znajduje się strzykawka z igłą. Z jej prawej i lewej strony stoją buteleczki i ampułki z przezroczystą cieczą, a także czerwono – żółte kapsułki oraz szare, białe i niebieskie tabletki z linią dzielącą je na pół, co ułatwia ich porcjowanie.

Za sprawą warunkowania powstają również uzależnienia. Chwilowe pozytywne odczucie (przyjemność, satysfakcja) wzmacnia chęć powtarzania czynności, np. uprawiania hazardu czy zażywania narkotyków, nawet jeśli długoterminowe skutki mogą być zgubne lub śmiertelne.

Słownik