Obraz odchodzącego świata

R17RWYl1ExbBB1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma krótko przystrzyżone włosy i niewielkie zakole po prawej stronie czoła. Jego twarz jest pociągła. Ma głęboko osadzone oczy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

W swoich opowiadaniach Bruno Schulz utrwalił odchodzący w przeszłość świat galicyjskich miasteczek żydowskich. Niektórzy interpretatorzy próbują dostrzec w mieście opisanym przez autora Sklepów cynamonowych podobieństwa do jego rodzinnego Drohobycza (znajdującego się dziś w granicach Ukrainy). Miasteczko ze Sklepów cynamonowych ma typowy układ urbanistyczny – z rynkiem, odchodzącymi od niego ulicami oraz z peryferiami. Jego mieszkańcy prowadzą ustabilizowany tryb życia. Schulz nie odtwarza jednak w opowiadaniach konkretnej realistycznej przestrzeni. Kreuje raczej syntetyczny, uniwersalny obraz dawnego świata. Świata kupców uprawiających tradycyjny handel i podejmujących filozoficzne rozważania na temat bytu i sensu jego istnienia.

Inwazja nowoczesności

Tradycyjny świat przemija. W zapomnienie odchodzą dawne zwyczaje kupieckie, do których przywiązany jest ojciec bohatera. Jakub nie znajduje już wspólnego języka ani z subiektami, ani nawet z własną żoną. Najbardziej widomym znakiem inwazji nowoczesności jest peryferyjna ulica Krokodyli, będąca w przekonaniu mieszkańców miasteczka ucieleśnieniem tandety, blichtrublichtrblichtru i złego gustu. Nowoczesność stanowi śmiertelne zagrożenie dla tradycyjnej społeczności. Schulz ukazuje w swoich opowiadaniach narodziny nowej, kosmopolitycznejkosmopolityzmkosmopolitycznej cywilizacji, która zmienia dawny świat.

Sen

R37JePXIsWieU

Obraz przedstawia czworo ludzi. Trzech mężczyzn i kobietę. Każda z tych osób zdaje się przyglądać widzowi.

Do kreacji świata przedstawionego Schulz wykorzystał technikę onirycznąoniryzmoniryczną, polegającą na ukazywaniu rzeczywistości na kształt snu. Rządząca Schulzowskim światem logika marzenia sennego nie podlega zasadom prawdopodobieństwa, unieważnia związki przyczynowoskutkowe – różne elementy rzeczywistości łączą się ze sobą w niespodziewany sposób. Opisywana przestrzeń wielokrotnie traci zwyczajny kształt, zmienia się i przeobraża – raz jest znana i przewidywalna, innym razem tajemnicza i niebezpieczna: można się w niej zgubić jak bohater Sklepów cynamonowych. W obrazie świata przedstawionego nakładają się na siebie elementy rzeczywistości, wyobraźni, wspomnień i emocji.

Psychoanaliza

Dostrzeżenie w opowiadaniach Schulza elementów poetyki snu może prowadzić do ich interpretacji w duchu psychoanalizypsychoanalizapsychoanalizy. W opisie doświadczeń bohatera‑narratora można zobaczyć wyraz stłumionego libido (czyli, według Freuda, psychicznej energii popędu seksualnego). Bohater jest rozdarty między tęsknotą za tradycyjnymi wartościami a pragnieniem erotycznego spełnienia; między światem męskim, uosabianym przez ojca, a kobiecym, który poznaje dzięki Adeli. Ojciec jest dla niego autorytetem. On odcisnął wyraźne piętno na osobowości Józefa (znacznie mniejszy wpływ miała na niego matka). Ojciec okazuje się jednak autorytetem słabym: czasem oddala się z życia Józefa (np. wyjeżdża do wód), czasem gubi się w labiryntach pokoi, zmienia postać lub wreszcie zupełnie znika. Strażnik dawnych wartości, wzniosły prorok okazuje też wielokrotnie słabość wobec erotycznych manewrów prozaicznej służącej Adeli. Wraz z ojcem w przeszłość odchodzi świat trwałych wartości. Fascynację erotyczną niebezpieczną dla mężczyzny uosabia ponętna Adela, manifestująca swoją cielesność, kusząca zmysłową urodą. Pierwiastek erotyczny, który wnosi Adela, jest zaprzeczeniem kultury, sprowadza ludzką egzystencję do spraw przyziemnych, do biologii. Symbolicznym wyrazem wewnętrznego rozdarcia bohatera zafascynowanego zarówno światem ojca, jak i światem Adeli, znakiem tego, że nie czuje się on pewnie w otaczającej rzeczywistości może być jego zagubienie w znanych przestrzeniach – na ulicach miasta czy we własnym domu. Reakcją na emocjonalne niespełnienie są lęk i ucieczka w marzenia.

Mityzacja rzeczywistości

R10G6168FMebF

Ilustracja przedstawia uliczkę małego miasta. Na pierwszym planie idzie nią dwóch mężczyzn w garniturach. Jeden z nich trzyma w rękach duży klucz. Drugi idzie, opierając się na lasce. Na drugim planie widać żołnierzy z karabinami oraz stojących ludzi.

Opowiadania Schulza nie opisują rzeczywistości realistycznej. Nawet jeśli Drohobycz jest punktem wyjścia dla twórczej wyobraźni pisarza, to realność została tu w wysokim stopniu przetworzona, przede wszystkim przez mitotwórczą wrażliwość dziecka, które w pozornie banalnych przedmiotach i stanach rzeczy znajduje trwały, idealny punkt odniesienia. Dzieciństwo jest u Schulza źródłem mitumitmitu. Ten zaś pozwala odnaleźć głębszy sens rzeczywistości, odsyła do bytu absolutnego, który nadaje całemu światu właściwą równowagę i sens. W szkicu MityzacjamityzacjaMityzacja rzeczywistości Schulz pisał:

Pisanie słów, twórczość, jest zatem tworzeniem sensu i tworzeniem mitologii. Mit jest także powielaniem doskonałego wzorca – najczęściej wzorca biblijnego. Powielany wzorzec traci ostre rysy i wyrazistość, zaciera się jego jednostkowa tożsamość. Czas mityczny też nie płynie, lecz stoi w miejscu i wszystko dzieje się w wiecznym „teraz”. W narracji opowiadań Schulza zamiast czasowego i logicznego następstwa pojawia się więc wewnętrzne podobieństwo zdarzeń, często przybierające charakter marzenia sennego. Również sam sposób traktowania rzeczywistości przez bohatera jest z natury mitotwórczy – z pozornie realistycznych elementów świata przedstawionego Józef tworzy własny mikrokosmos, którego elementy mają powtarzać doskonały wzorzec. Jednak pierwotna doskonałość niemal zawsze przekształca się w groteskęgroteskagroteskę. Szczególnie wyraźnie owo obniżanie wzniosłości przez groteskę widać w motywie Księgi, jednym z kluczowych w twórczości Schulza. Narrator poszukuje jej jako świętego i jedynego wzorca wszelkiej możliwej rzeczywistości. Jego wyobrażenie o Księdze przypomina kabalistyczną koncepcję Tory (kabała to mistyczny nurt w judaizmie), w której duchowe litery Bóg się wpatrywał, gdy tworzył świat. Księga w tym rozumieniu stanowi mistyczny prawzór świata, a Biblia – jej ziemskie odbicie. Józef gorączkowo poszukuje prawzoru, ale nie dostrzega jego odbicia w Biblii, która  okazuje się dla niego fałszerstwem, nędznym rudymentemrudymentrudymentem. Ów prawzór znajduje za to w czymś, co sam nazywa szpargałem, czyli w gazecie z ogłoszeniami i reklamami. To ona staje się Biblią nowoczesności, której prorokiem jest Anna Csillag reklamująca maść na porost włosów. Schulz w swojej twórczości nigdy nie jest do końca poważny. Miesza różne konwencje mówienia o rzeczywistości (np. realizm i groteskę), dlatego nie zawsze wiadomo, co u Schulza jest naprawdę serio. Autentyk to na przemian Księga i szpargał, podobnie wszyscy bohaterowie – zmieniają kształty i sposób istnienia. Za sprawą poetyki groteski Schulz balansuje na granicy powagi i śmieszności, jego bohaterowie są rozdarci między poszukiwaniem najgłębszego sensu świata i egzystencji a biologicznym, seksualnym wymiarem ludzkiej kondycji. Zawsze jednak świat u Schulza jest niepowtarzalny i ginie wraz ze swym twórcą.

Oddalenie od religii?

Proza Schulza, pisarza urodzonego w rodzinie zasymilowanych galicyjskich Żydów, zawiera bardzo mało bezpośrednich odniesień do religii żydowskiej. Niekiedy czyniono mu z tego zarzut – zarówno brak jednoznacznej deklaracji zakorzenienia w judaizmie, jak i wybór języka polskiego do tworzenia opowiadań miały świadczyć o dystansowaniu się pisarza od żydowskiej społeczności. Sprawa jest jednak znacznie bardziej skomplikowana. Wszak scenerią opowiadań uczynił Schulz żydowskie miasteczko, ważnym punktem odniesienia jest również tradycja w czytelny sposób związana z tym miasteczkiem i jego jest też w oczach narratora kimś na podobieństwo biblijnego patriarchy Jakuba, sam zaś narrator ma być jego umiłowanym synem Józefem. Ojciec jednak popada w demencję, zamienia się w karakonakarakonkarakona i znika. Ta przemiana symbolizuje znikanie ojca z życia młodego bohatera. Psychologiczny brak, który odczuwa Józef, znajduje wyraz w języku mitu i groteski.
Schulza sposób myślenia i odczuwania świata był silnie zakorzeniony w kulturze żydowskiej. Równocześnie jednak pisarz obserwował, jak tradycyjny sposób widzenia świata, charakterystyczny dla społeczności żyjącej w małym miasteczku, tradycyjne solidne wartości kupieckie stają się coraz bardziej zagrożone przez agresywną przemysłową nowoczesność, tymczasowość i tandetę opisane w Ulicy Krokodyli. Świat żydowski w takiej formie, w jakiej istniał przez wieki, bezpowrotnie odchodzi w przeszłość. Zagraża mu nowoczesna cywilizacja, ale i on sam traci moc autorytetu. Autor Sanatorium Pod Klepsydrą, który pokazuje w swoich utworach zmierzch świata tradycyjnej kultury żydowskiej, bywa postrzegany jako prorok Zagłady.

Przemijanie form

Traktat o manekinach albo Wtóra Księga Rodzaju - rozdział tomu Sklepy cynamonowe - można czytać jako rozważania na temat istoty ludzkiej twórczości zawsze wtórnej wobec tej prawdziwej, będącej dziełem Demiurga, czyli Stwórcy. Nowe zjawiska i przedmioty stworzone przez człowieka okazują się pokraczne, niepełne, puste i fałszywe jak manekiny. Świat traci swoją tradycyjną strukturę, znikają gwarancje trwałości. Widać to w wypieraniu dawnej solidności kupieckiej przez nowoczesną tandetę, patosu Biblii przez trywialność Księgi‑szpargału, wzniosłości mistycznych rozważań przez banał erotyki. Nawet ojciec, autorytet, wielki herezjarcha przyjmuje formę karakona. Zarazem ten pusty i fałszywy świat jest też u Schulza na swój sposób kuszący (jak ulica Krokodyli), a manekiny mają tę przewagę nad innymi bytami, że ich tandeta pozwala ujawnić się materii, z której zostały wykonane i której pochwałę głosi ojciec bohatera.

Słownik