Przeczytaj
Pierwsza teoria elit
Za autora pierwszej teorii wskazującej na znaczenie i rozumienie elityelity politycznej można uznać Thomasa Carlyle'a (1795–1881). Jego dzieło O bohaterach, czci dla bohaterów i bohaterstwie w historii opiera się na założeniu, że wszystko, co się stało w historii ludzkości, było dziełem wielkich wyjątkowych jednostek – bohaterów – masy zaś stanowiły bierny, hamujący pierwiastek historii. Dlatego też powinni rządzić „najlepsi”, tymczasem wraz z przemianami społecznymi, zapoczątkowanymi przez rewolucję francuską, daje się zaobserwować proces przejmowania roli przewodniej przez masy. Zdaniem Carlyle'a, przewaga jednostek przeciętnych nad jednostkami twórczymi zwiastuje upadek cywilizacji.
Równie katastroficzne wizje zmiany wywołanej umasowieniem elit prezentował Gustave Le Bon (1841–1931) w publikacjach Psychologia tłumu (1895) oraz Rewolucja francuska i psychologia rewolucji (1912). W jego ujęciu rewolucja francuska uwolniła dyktat i psychikę tłumu, który różni się od psychiki wchodzących w jego skład jednostek. Tłum jest irracjonalny, nietolerancyjny, dogmatyczny i kieruje się emocjami, skutkiem czego zachowania zbiorowe przybierają brutalne formy, czynności intelektualne ulegają redukcji do mechanicznych i elementarnych. Poddanie się „woli tłumu” powoduje nasilenie szkodliwych, negatywnych zjawisk, a tym samym recesję cywilizacji i rozpad ładu społecznego.
Klasa panująca według Moski
Podwaliny teorii elit politycznych głoszone w myśl pozytywistycznych założeń metodologicznych (brak wartościowania, obiektywizm teoretyczny) stworzyli dwaj włoscy uczeni Gaetano Mosca i Vilfredo Pareto.
Gaetano Mosca (1858–1941), autor Elementów nauki o polityce (1896) i Klasy panującej (1939), argumentował, że w warunkach ładu społecznego władzawładza zawsze znajdowała się w rękach mniejszości, przekazywana była zawsze w kręgu elit, nigdy od elity do większości. Elita to klasa panująca. Każda elita rządzi przez upowszechnianie w społeczeństwie założeń ideologicznych swojej władzy. Choć uzasadnienia mogą być różne, sensem każdej doktryny politycznej jest to, iż uzasadnia ona władzę lub dążenie do władzy jakiejś elity. Doktryna uzasadniająca panowanie musi odpowiadać duchowi epoki.
W historii ludzkości stosowano, zdaniem uczonego, dwie podstawowe ideologie: arystokratyczną, zgodnie z którą elita jest zamknięta i nie odnawia się przez rekrutację ludzi spoza niej, oraz demokratyczną, zgodnie z którą elita jest otwarta na nowych ludzi z szerszych mas przez wyłanianie jednostek o odpowiednich cechach psychicznych.
Teoria Pareta
Vilfredo Pareto (1848–1923) w swoim dziele Wykład socjologii ogólnej wyłożył podstawę dwóch teorii: teorii nieracjonalnego działania i teorii elit. Według założeń pierwszej z nich ludzie działają subiektywnie w sposób racjonalny (wyznaczają cele i dążą do ich realizacji), ale za tą racjonalnością kryje się obiektywna nieracjonalność: to, do czego jednostki dążą, nie jest identyczne z tym, czego chcą, ani z tym, o czym sądzą, że do tego dążą. Owa nieracjonalność wynika z natury ludzkiej i jest właściwa człowiekowi zawsze i wszędzie, choć ludzie lepiej wykształceni posiadają większe umiejętności jej eliminowania, skutkiem czego mają mniej jej podlegać.
U podstaw wszelkich teorii (i motywów działania ludzi) leżą tzw. rezydua, czyli świadomościowe wyrazy ukrytych popędów. Są one pierwotne i niezmienne, wynikają z naturalnych instynktów i popędów człowieka jako istoty biologicznej. Rezydua, będąc niezmiennymi i pierwotnymi, powodują z jednej strony wytwarzanie ładu społecznego, a z drugiej nie są uświadamiane przez jednostki w sposób pełny. Jednakże istniejąca w człowieku potrzeba racjonalizacji staje się podłożem tworzenia derywacji, tj. kulturowych teorii, które starają się nadać działaniom ludzkim pozory racjonalności. Pareto był zatem pierwszym teoretykiem, który wskazał na psychologiczny kanon wyjaśniania ideologii.
Podstawowe założenia teorii elit Pareta służą opisowi procesu formowania się elit oraz zmian grupy elitarnej. Główna teza o istnieniu podziału na elitę i nieelitę tłumaczona jest pierwotnym mechanizmem wynikającym z nierówności ludzi i uwarunkowaniem ludzkiej psychiki. Elitę tworzą ludzie, którzy w określonym momencie historycznym potrafią panować nad innymi, a zatem posiadają umiejętności pozwalające na lepsze dostosowanie się do aktualnych warunków dziejowych. Oczywiście może się zdarzyć, że w warstwie nieelity również pojawiają się jednostki zdolne, jednakże ich dostęp do elity jest ograniczany przez już sprawujących władzę. Taki konflikt interesów powoduje, że w warstwach podlegających panowaniu elit tworzą się jednostki lub grupy, które dążą do obalenia obecnych rządów.
Warto zwrócić uwagę na podobieństwo między myślą formułowaną przez Pareta i poglądami Karola Marksa. W obu koncepcjach teoretycznych uwidacznia się konflikt między elitą, klasą panującą oraz warstwami podległymi: nieelitą, klasą robotniczą. Obaj uczeni wskazują również na znaczenie ideologii w utrzymywaniu istniejących nierówności. W obu koncepcjach daje się zauważyć próba opisu zmiany społecznej mającej na celu zmianę istniejącego porządku świata. Różnica między tymi doktrynami polega jednak na odmienności uzasadnień. Pareto mówi o niedających się usunąć mechanizmach psychologicznych (rezyduach), Marks natomiast o mechanizmach społecznych, które jego zdaniem podlegają manipulacji i zmianie (świadomość klasy robotniczej). Warto jednak wskazać na podobne u obu uczonych konfliktowe podejście w analizie nierówności w dostępie do władzy.
Teoria Mannheima
Pomost między marksistowską teorią ideologii a paretowską teorią nieracjonalnego zachowania stworzył Karl Mannheim (1893–1947). Wrócił do tezy Marksa mówiącej, iż pozycja społeczna określa perspektywę ideologiczną, choć zwracał uwagę na nieracjonalne cechy ludzkiej świadomości i działania.
Koncepcja derywacji i rezyduów powiązana jest u Mannheima z paretowską teorią elit przez twierdzenie, że jakość wrodzonych predyspozycji u poszczególnych jednostek jest niejednakowa. Elita posiada najcenniejsze z nich. Warunki społeczne powodują, że nie wszyscy ludzie obdarzeni tymi cennymi rezyduami uzyskują pozycje kierownicze. Stanowią oni tzw. kontrelitę. Aby zachować równowagę, muszą być dopuszczeni do stanowisk kierowniczych, które powinny tracić osoby nieposiadające odpowiednich cech. Tak się jednak nie dzieje, gdyż elity starają się zachować swe przywileje dla siebie i przekazać je potomstwu. To prowadzi do pogorszenia się składu elity i powiększenia się składu kontrelity. Gdy procesy te są zaawansowane, kontrelita przy poparciu zmobilizowanych przez siebie mas (lub bez nich) obala dotychczasową elitę i obejmuje panowanie. Proces zamykania się elity zaczyna się jednak na nowo, prowadząc z czasem do powtórzenia całego cyklu.
Socjologia: podstawowe przesłanki klasycznych teorii elit
Fenomen elit
Ostatecznie w teoretycznych analizach fenomenu elit władzy można wskazać dwa zasadnicze nurty. Pierwszy z nich, nazywany stratyfikacyjnym, koncentruje się wokół cech statusowych elit, jej spójności i wzorów rekrutacji. Zgodnie z takim ujęciem elita to grupa ludzi posiadających pewne zasoby osobowościowe, materialne czy społeczne, które są niezbędne do sprawowania władzy i bywają w dyspozycji specyficznych warstw społecznych (arystokracji, inteligencji, klasy średniej). Na gruncie tego nurtu analitycznego zwraca się zatem uwagę na dwa zasadnicze procesy:
Elity władzy powinny rekrutować się z klas dysponujących wyższym poziomem kapitału rozumianego zarówno w sensie ekonomicznym (bogactwo), jak i społecznym (kontakty, postawy i umiejętności); umasowienie elit powoduje ich mniejszą skuteczność.
Ograniczona rekrutacja do grup elitarnych powoduje wzrost dysproporcji w społeczeństwie, ponieważ celem ekskluzywnych grup elitarnych jest realizowanie interesu własnej warstwy społecznej, a zatem utrzymanie własnej dominacji kosztem upośledzenia mas (prawo wzrastających dysproporcji).
Współcześnie nurt stratyfikacyjny znalazł się w odwrocie. Zwolennicy tej opcji argumentują, że przynależność do wyższej klasy społecznej stwarza korzystniejsze warunki do wykształcenia oczekiwanych w elicie cech charakteru, umiejętności i doświadczeń społecznych (na przykład przynależność do ekskluzywnych stowarzyszeń), a ten niewątpliwy kapitał grup wyższych przekłada się na wyższą skuteczność sprawowania władzy oraz lepszą treść decyzji grup elitarnych. Najsłabsze uzasadnienie we współczesnych demokracjach ma podstawowe jego założenie o działaniu prawa wzrastających dysproporcji, zgodnie z którym pochodzący z uprzywilejowanych strukturalnie warstw społecznych dążą do realizacji interesów własnej warstwy społecznej. Teza ta w opinii wielu badaczy sceny politycznej nie znajduje obecnie uzasadnienia, gdyż elity realizują w systemie demokratycznym ideę służby publicznej.
Drugi nurt analizy elit politycznych nazywany instytucjonalnym koncentruje się wokół zagadnień organizacji, sprawności, formalizacji i instytucjonalizacji elity (w sensie umacniania się wzorów organizacyjnych). Ten paradygmat czerpał głównie z teorii biurokracji Maksa Webera, zafascynowania umiejętnościami organizacyjnymi, rozwijanej w teorii Moski, oraz z makiawelicznych założeń skuteczności władcy. Na gruncie tego nurtu powstała teoria oligarchizacji.
Słownik
społeczne uznanie, prestiż osób, grup lub instytucji społecznych oparty na cenionych w danym społeczeństwie wartościach; brak autorytetów w danej społeczności grozi rozpadem lub anarchią
kategoria osób znajdujących się najwyżej w hierarchii społecznej, pod jakimś względem wyróżnionych z ogółu społeczeństwa; elity mają często zasadniczy wpływ na władzę oraz na kształtowanie się postaw i idei w społeczeństwie
wywieranie wpływu przez osobę lub uprawnioną grupę przez kształtowanie postępowania własnego lub innych w celu osiągnięcia celów
typ władzy opartej na osobistych walorach przywódcy