Muzułmańskie kraje Afryki Północnej

W X w. MaghrebMaghrebMaghreb znalazł się pod panowaniem szyickiej dynastii Fatymidów, którzy w 969 r. opanowali również Egipt, gdzie założyli nową stolicę, nazwaną Miastem Zwycięskim – Al‑Kahira, dzisiejszy Kair.

R10MSO1LQmTMX

Zdjęcie prezentuje marmurowy dziedziniec, wokół którego widać arkadowy krużganek z arabskimi zdobieniami. W tle wznoszą się trzy strzeliste wieże będące minaretami oraz kopuła będąca zwieńczeniem jednego z tylnych budynków. Cały kompleks jest wykonany z jasnego materiału oraz zdobiony orientalnymi wykończeniem.

Nowy kalifatkalifatkalifat w drugiej połowie X i pierwszej połowie XI w. był najpotężniejszym państwem arabskim, a Kair – głównym ośrodkiem kultury islamu. Za panowania Al‑Aziza (975–996) w Kairze i jego okolicach wzniesiono wiele wspaniałych pałaców, meczetów oraz mostów i kanałów. Jednak już po jego śmierci rozpoczął się kryzys związany ze słabością władzy centralnej i walkami wewnętrznymi. W 1171 r. ostatni władca z dynastii Fatymidów został zdetronizowany przez Saladyna. W następstwie tego wydarzenia islam szyickiszyiciszyicki został zastąpiony sunnickimsunnicisunnickim.

RaSPQ0bTVyRHv

Mapa pokazuje fragment południa Europy, Afryki Północnej i bliskiego wschodu. Na mapie wyróżniony został obszar, który zajmował kalifat fatymidzki u szczytu swego rozwoju terytorialnego. Na początku drugiej połowy 10 wieku kalifat zajmuje teren obecnej północno wschodniej część Afryki u wybrzeża Morza Śródziemnego.

RHAXDu8bslLFD1

Rysunek przedstawia mężczyznę siedzącego na koniu i podnoszącego ręce w geście zwycięstwa. Za nim po lewej stronie kroczą piesi żołnierze uzbrojeni we włócznie i tarcze. Przed koniem widać dwie osoby leżące na ziemi. Pierwsza, w głębi rysunku zakrywa oczy i czoło przedramieniem, druga widniejąca na pierwszym planie, tyłem do widza, podnosi lewą rękę, chcąc zatrzymać jeźdźca. Mężczyzna na koniu ubrany jest w strój sułtański. W lewej dłoni trzyma miecz. Przy pasie przypięty ma miecz sułtana, z wygiętym ostrzem. Na głowie ma turecki szyszak, na ramionach i torsie zbroje, całość zakrywa zwiewny płaszcz. Scenka rozgrywa się w górzystym krajobrazie, za postaciami wznosi się wzniesienie, a pod nogami, na ziemi leżą mniejsze i większe kamienie.

W 1250 r. władzę w Egipcie przejęła dynastia MamelukówmamelukMameluków. Mamelucy byli niewolnikami różnych ras i narodowości, którzy utworzyli militarną oligarchię w obcym dla siebie kraju. Mamelucy panowali w Egipcie do początków XVI w. – zostali pokonani i obaleni w 1517 r. przez tureckiego sułtana Selima I Groźnego, który dwa lata później narzucił swoje zwierzchnictwo również Algierii. Do końca XVI w. Turcy podbili cały Maghreb z wyjątkiem sułtanatu Maroka. Zdobyte tereny podzielili na dwa państwa: Algier i Tunezję. Turecka władza na tych obszarach była jednak nominalna. Sprowadzała się do tego, że przy pomocy oddziałów wojskowych władcy tureccy pobierali od ludności daniny i inne należności, grabiąc i niszcząc przy okazji bogactwa kraju.

Jedynym niepodległym państwem w północno‑zachodniej Afryce było potężne niegdyś państwo w Maroku. W XV w. władzę w nim sprawowali zislamizowani BerberowieBerberowieBerberowie. Pełnia władzy politycznej i religijnej należała do sułtanasułtansułtana, który sprawował ją za pośrednictwem powoływanego przez siebie rządu, jego pracami zaś kierował Wielki Wezyr. Stolicą kraju był Fez, w którym rezydował sułtan, ale placówki dyplomatyczne i handlowe państw europejskich znajdowały się w Tangerze. W XV w. swój okres świetności Maroko miało za sobą i już tylko broniło się przed atakami Portugalczyków, którzy w 1415 r. zdobyli Ceutę, a w 1505 r. Oran.

Państwa Sudanu

Zaawansowane organizacje państwowe powstały w środkowej części kontynentu afrykańskiego położonej na południe do Sahary, określanej przez Arabów mianem Sudanu. Jego zachodnia część podlegała wpływom muzułmańskim z arabskiego Maghrebu. Znaczna część ludności Afryki Zachodniej u progu kolonializmu żyła w społecznościach niezorganizowanych w państwach. Niemniej i tutaj wykształciły się organizacje państwowe. Największe z nich to Mali, Songhaj i Kongo. Nazwa Mali pojawia się po raz pierwszy w źródłach arabskich już w końcu IX w. Był to jeden ośrodków zamieszkałych przez lud Malinke. Wspaniały rozkwit państwa Mali nastąpił w pierwszej połowie XIII w. Władzę objął Sundiata Keita, który scalił terytorium Malinke i dzięki silnej armii wzmocnił władzę centralną oraz powiększył terytorium państwa. Sundiata dbał również o rozwój gospodarczy kraju. Wokół stolicy państwa, Niani, utworzył liczne wioski, w których osadził niewolników zobowiązanych do płacenia danin bądź w produktach rolnych, bądź w wyrobach rzemieślniczych. Dostawy brakujących towarów zapewniał rozwinięty handel.

R1MLV6hgS7NsY

Mapa przedstawia fragment zachodniego wybrzeża Afryki w 14 wieku. Wyszczególnione innym kolorem ośrodki miejskie: Kanem na granicy obecnego Czadu z Nigrem po północnej stronie Jeziora Czad. Nupe, Igala, Binin; mniejsze Idah, Benin: pomiędzy obecnym Kamerunem a Nigerią. Songhaj, Gao, Timbuktu, Walata, Mali, Jaara, Takrur, Kaabu, Niani, Dżenne, Susu położone na terenie obecnego południa Mali, Mauretanii oraz Senegalu.

Następcy Sundiaty nadal powiększali terytorium państwa, ofiarą podbojów padł m.in. Songhaj wraz ze stolicą Gao. Mali szczyt potęgi osiągnęło za panowania Mansa Musy I (1312–1337). Imperium Mali miało wtedy swój największy zasięg terytorialny, ale sam władca przeszedł do historii przede wszystkim jako sprawny administrator i budowniczy. Na jego polecenie w Niani powstała wspaniała sala audiencyjna, w Gao wzniesiono meczet, a w Timbuktu pałac. Mansa Musa I był również gorliwym propagatorem islamu. Do legendy przeszła zorganizowana przez niego pielgrzymka do Mekki, która rozsławiła nazwę Mali w całym świecie islamskim – orszak króla składał się z ok. 8‑10 tys. ludzi, a cała wyprawa pochłonęła ogromne środki.

RuWaUXJSo48OE

Rysunek przedstawia fragment kartki z rysunkiem i opisem. W centralnej części znajduje się mężczyzna siedzący po turecku na niskim siedzisku przypominającym tron. Obicie siedziska jest w kolorze czerwonym. Postać ubrana jest w długą koszulę sięgającą kostek. Mężczyzna ma także wszystkie trzy atrybuty władzy. Koronę na głowie, berło w lewej dłoni i kulę w prawej. Wszystkie trzy elementy są pokolorowane na złoty kolor, co powoduje, że wybijają się na pierwszy plan. Wokół postaci umieszczone są pojedyncze elementy, które otaczają mężczyznę. Miniaturki przedstawiają patrząc od lewej: dwie budowle zwieńczone kopułami i mały domek. Po prawej fragment zapisków odręcznych oraz dwa budynki zwieńczone kopułami i zamek z dwoma wieżami i kopułą umieszczoną centralnie pomiędzy nimi. Całość obrazu podzielona jest liniami kreślarskimi, które rozchodzą się koncentrycznie z jednego punku w lewym, górnym rogu kartki. Linie te przecinają się z innymi, prowadzonymi pionowo, tworząc siatkę o nierównomiernych polach.

Potężne imperium Mali było silnie zróżnicowane pod względem etnicznym i gospodarczym. Najbardziej rozwinięte pod względem gospodarczym ludy Melinke i Songhaj zajmowały się rolnictwem i prowadziły osiadły tryb życia, ale w granicach rozległego państwa funkcjonowały ludy pozostające na poziomie koczowniczym, dla których głównym źródłem utrzymania była hodowla. Rolnicy, posługując się motyką z żelaznym ostrzem, uprawiali przede wszystkim proso, sorgosorgosorgo i ryż. Ponadto w ramach gospodarki rolnej rozwijało się rzemiosło – głównie wytop żelaza i kowalstwo, skórnictwo, garncarstwo i tkactwo bawełniane. Ludy pasterskie zajmowały się hodowlą wołów, kóz, owiec, osłów i wielbłądów. Duże znaczenie dla gospodarki Mali miało kopalnictwo i przetwarzanie surowców mineralnych, m.in. złota, miedzi, soli. Zróżnicowanie geograficzne ogromnego kraju oraz specjalizacja produkcyjna poszczególnych grup etnicznych powodowała, że w państwie Mali ogromną rolę odgrywał handel. Stał się on podstawą rozkwitu miast, przede wszystkim wielkich metropolii: Niani, Gao i Timbuktu.

Songhaj leżał w dorzeczu Nigru między Timbuktu a granicami dzisiejszej Nigerii. Na początku XI w. Kossoi, władca z dynastii Za, przyjął islam, ale część poddanych pozostawała przy tradycyjnej religii animistycznej. Podstawą gospodarki państwa Songhaj były rolnictwo i hodowla. Do głównych roślin uprawnych należały ryż i bawełna. Ziemię uprawiali niewolnicy, którzy gospodarowali na przydzielonych im działkach ziemi; władca, nadając ziemię, przekazywał ją wraz z uprawiającymi ją niewolnikami. Część społeczeństwa zajmowała się myślistwem i rybołówstwem. O zamożności najstarszych władców świadczą liczne XII- i XIII‑wieczne grobowce z marmuru, który sprowadzano aż z Półwyspu Pirenejskiego. W XIV w. Songhaj przejściowo został podbity i przyłączony do Mali. Po odzyskaniu niepodległości w XV w. nastąpił rozwój państwa, którego szczyt przypadł na panowanie Askia Mohammeda IAskiaAskia Mohammeda I. Zorganizowano wtedy sprawny system administracyjny i powstała silna władza państwowa.

Największym miastem i zarazem stolicą państwa było Gao, które stało się ważnym ośrodkiem handlu dalekosiężnego z Arabami i Berberami. W XVI w. Gao liczyło 75 tys. mieszkańców, ale dużą rolę odgrywały inne duże miasta, np. Timbuktu. Mahomet I przywiązywał ogromną wagę do rozwoju handlu oraz rozszerzenia islamu. Porozumiał się z kalifem i został jego namiestnikiem na Sudan. Po jego śmierci konflikty wewnętrzne osłabiły państwo, z czego skorzystał sułtan Maroka – skuszony zasobami soli i złota podporządkował sobie większość terytorium Songhaju.

Inaczej potoczyły się losy państwa Kongo, które obejmowało pas wybrzeża wokół ujścia rzeki Kongo i obszary leżące na południe. Szczepy zamieszkujące te tereny utworzyły państwo w końcu XIII lub na początku XIV w. W końcu XV w. było już ono w pełni ukształtowane.

RkJB1vLXraWF4

Rysunek przedstawia dwóch mężczyzn na tle krajobrazu górskiego z zabudowaniami w tle. Mężczyźni są do siebie łudząco podobni, różni ich tylko strój. Postać po lewej stronie ma w pasie przepasaną chustę sięgającą do połowy łydek. Górną część ubioru stanowi ponczo zakładane przez głowę. Na głowie kapelusz z wąskim rondem, w prawym ręku długi miecz. Na nogach sandały. Mężczyzna po prawej, ma taką samą chustę zawiązaną w pasie, która zakrywa jego nogi do połowy łydek. Na stopach ma takie same sandały, na głowie ma kapelusz, w prawym ręku trzyma miecz. Brakuje mu jedynie górnego okrycia. Jego tors jest nagi. Obie postacie zwrócone są w lewą stronę, stojąc do nas prawym profilem.

Podstawowym zajęciem ludności Konga było rolnictwo, ale dużą rolę odgrywały również rzemiosło i handel. Najważniejszymi dziedzinami kongijskiego rzemiosła były garncarstwo i tkactwo oraz wymagająca znacznie większych umiejętności obróbka miedzi i złota, a nawet o wiele trudniejsze hutnictwo żelaza. Rozwinięty handel wewnętrzny obejmował przede wszystkim wyroby z miedzi, tkaniny, kość słoniową oraz niewolników, których wykorzystywano przede wszystkim w rolnictwie i kopalniach. Administracja Konga dbała o należyte utrzymanie dróg i mostów oraz targowisk.

Chrześcijańska enklawa w Afryce

Chrześcijaństwo usadowiło się w Afryce na obszarze położonym na południe od pasa pustyń – w Etiopii. W wyniku arabskich podbojów w VII w. Etiopia została odcięta od pozostałych krajów chrześcijańskich. Ponadto kraj pogrążył się w trwających wiele lat wojnach wewnętrznych. W ich wyniku Etiopia utraciła kontrolę nad szlakami handlowymi, co przyśpieszyło jej upadek gospodarczy i rozpad polityczny.

R1Rbn88z9jo0R

Zdjęcie przedstawia fragment budowli wykutej w skale. Jej większa część znajduje poniżej poziomu ziemi. Na pierwszym planie widać wysokie, masywne, prostokątne kolumny podpierające dwuspadowy skalny dach.

Proces ponownej krystalizacji państwowości etiopskiej nastąpił w drugiej połowie XIII w. i był związany z objęciem władzy przez Jykuno Amlaka w 1270 r. Jykuno został cesarzem Etiopii na mocy tzw. Świętego Przymierza – umowy z Kościołem, która jemu przyznawała władzę i tytuł, a Kościołowi dawała wyjątkową pozycję w państwie.

Cały wiek XIV i pierwsza połowa XV przebiegały pod znakiem konfliktów zbrojnych z muzułmańskimi sułtanatami, utworzonymi na jej południowo‑wschodnim krańcu. Według tradycji etiopskiej wielu cesarzy zasiadających wówczas na tronie okryło się sławą zdobytą na polach bitewnych.

R9vHxnRvjv1Oi

Obraz przedstawia tłum ludzi stojących bardzo blisko siebie. Ich ubiór stanowią tylko chusty zakrywające ich od pasa w dół. Brzuchy i klatki piersiowe są nagie. Wszystkie osoby mają ręce skrzyżowane na piersiach. Przed nimi stoją osiodłane i ubrane w uprzęże wielbłądy. W środkowej części obrazu stoją wojownicy. Mają kolorowe ubrania, naszyjniki na szyi oraz miecze. Po prawej stronie siedzi na materiałowym, zdobionym siedzisku młodu władca. Ma czarne włosy i wyraziste, ciemne oczy. W ręku ma przedmiot ze złota, o kształcie prostopadłościanu zwieńczonego geometrycznym zakończeniem. Cesarz okryty jest chustą zdobioną w drobny ornament. W prawej dłoni trzyma kawałek chustki.

Panujący w latach 1314–1344 Amde Tsyjon I, dzięki poparciu Kościoła, umocnił władzę cesarską i zapoczątkował okres wewnętrznej stabilizacji, pomyślności gospodarczej i rozkwitu kultury. Wprawdzie próba ustanowienia władzy absolutnej przez jego następców zakończyła się niepowodzeniem, udało się im jednak zunifikować państwo i wprowadzić scentralizowany system zarządzania prowincjami, a Kościołowi etiopskiemu nadać jednolitą organizację i ideologię.

W drugiej połowie XV w. władza cesarska uległa osłabieniu. Nastąpiła wówczas ponowna decentralizacja rządów, a lokalni przywódcy odzyskali dawne wpływy w prowincjach. Etiopia zaczęła przekształcać się w federację państw pod nominalnym panowaniem cesarza, noszącego tytuł „króla królów”.

Afrykańskie plemiona koczownicze

Między 1000 r. p.n.e. a 1000 r. n.e. południową i równikową Afrykę opanowały ludy Bantu. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i pasterstwo, część ludów trudniła się także łowiectwem i zbieractwem, rybołówstwem albo handlem. Do ludów bantu zaliczają się m.in. Duala, Fangowie (Bantu północno‑zachodni), Rundi, Gandowie, Kikuju (Bantu północni), Kongo, Suahili, Ngoni (Bantu wschodni i południowo- wschodni), Hererowie (Bantu zachodni). Wszystkie plemiona łączy jedna grupa językowa – bantu. Ludy te znały wytop i obróbkę żelaza, miedzi oraz złota, a ich wyroby z kości słoniowej i drewna (maski, rzeźby, stołki) osiągnęły wysoki poziom artystyczny. Niektóre z ludów stworzyły silne państwa, które przetrwały do czasów kolonizacji.

R10hpEZXGvXpB

Zdjęcie przedstawia rysunek miasta. Zabudowania widzimy z lotu ptaka. Całe miasto otoczone jest murem. Wyznaczone trakty dzielą miasto na geometryczne, równe kwadraty. Na horyzoncie widać wieżę i pasmo górskie. U góry na mapie widnieje wstęga z napisem w języku angielskim: The city od Loango. Na pierwszym planie widać pracujących ludzi.

RODXVvbYCXLdj1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę przedstawiającą realistyczną głowę mężczyzny. Postać ma długą, smukła szyję, wydatne usta, szeroki nos. Nakrycie głowy przypomina bogato zdobiona szeroką przepaskę. Na froncie ozdobiona jest stożkowatym elementem dekoracyjnym. Kolejną ozdobą jest wystający ze stożka pionowo do góry, prosty element o fakturze zaplecionego warkocza. Cała rzeźba pokryta jest pionowymi wyżłobieniami, tworzącymi nierównomierną strukturę.

Zachodnią część Afryki (obecnie tereny dzisiejszej Nigerii, Beninu i Togo) zamieszkiwali Jorubowie, posługujący się językiem joruba. Na długo przed przybyciem Brytyjczyków stworzyli system dobrze zorganizowanych miast‑państw, skupionych pod przywództwem świętego miasta Ife. Większość tych ośrodków, otoczonych wysokimi murami, należała w późnym średniowieczu do najbardziej zaludnionych miast w Afryce środkowo‑zachodniej. Odkrycia archeologiczne wskazują, że Oyo – Ile, stolica państwa Oyo (ok.1300‑1800), w XVII wieku, czyli w momencie swojego rozkwitu, mogła liczyć nawet kilkadziesiąt tys. mieszkańców! Sztuka Jorubów stała na wysokim poziomie, znane są zwłaszcza wizerunki bóstw sporządzane z brązu oraz rytualne maski.

Słownik

Słowa kluczowe

Afryka, Egipt, kalifat, chrześcijaństwo, państwa Maghrebu, Algieria, Maroko, Tunezja, Etiopia, islam sunnicki, islam szyicki, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Bartnicki A., Mantel‑Niećko J., Historia Etiopii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987.

Bieniek A., Kościelniak K., Salamon M., Stopka K., Waśko A., Wielka Historia Świata, t. 4, Kształtowanie średniowiecza, Kraków 2005.

Grzybowski S., Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Tymowski M., Historia Mali, Kraków 1979.

Wójcik Z., Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 10, Warszawa 2010.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Zajączkowski A., Czarna Afryka (Dawne państwa), „Mówią Wieki” 3/1976.

Zajączkowski A., Czarna Afryka (Islam), „Mówią Wieki” 8/1976.

Zajączkowski A., Czarna Afryka (Epoka wielkich odkryć), „Mówią Wieki” 3/1976.