Edmund Husserl Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu

Naszym zamiarem jest przeprowadzenie fenomenologicznejanalizy świadomości czasu. Wynika stąd, jak w przypadku każdej takiej analizy, całkowite wykluczenie jakichkolwiek supozycji, stwierdzeń, czy przekonań dotyczących czasu obiektywnego (wszelkich transcendentnychtranscendentnytranscendentnych założeń o tym, co istnieje) (redukcja fenomenologiczna).

REX0kXvYe62sW1

Ilustracja przedstawia kulę ziemską. Jej lewa strona jest oświetlona, a po prawej stronie panuje noc.

Obiektywnie rzecz biorąc, każde przeżycie, a zatem również przeżycie spostrzegania czasu i przedstawiania czasu może mieć swe miejsce w jednym jedynym czasie obiektywnym, tak samo jak każdy realny byt i moment bytu. Kogoś może interesować określenie obiektywnego czasu przeżycia, w tym i takiego, które konstytuuje czas. Równie interesujące może też być zbadanie, jak ma się czas uznany w jakiejś świadomości czasu za obiektywny do rzeczywistego czasu obiektywnego, czy oceny interwałów czasowych odpowiadają interwałom obiektywnie rzeczywistym, czy też w jakiś sposób odbiegają od nich. Ale to nie są zadania fenomenologii. Tak samo jak rzeczywisty świat, rzeczywista rzecz nie stanowią fenomenologicznej danej, tak też nie jest nią czas kosmiczny, czas realny, czas przyrody […].

Mogłoby się zdawać, że gdy mówimy o analizie świadomości czasu, o czasowym charakterze przedmiotów spostrzeżenia, przypomnienia, oczekiwania, to przyjęliśmy już obiektywny bieg czasu i teraz w gruncie rzeczy badamy tylko subiektywne warunki możliwości naoczności czasu i właściwego poznania czasu. Jednakże tym, co tu przyjmujemy, nie jest istnienie czasu kosmicznego, istnienie trwania rzeczy itp., lecz czas pojawiający się, trwanie pojawiające się jako takie. To zaś są dane absolutne i powątpiewanie o nich byłoby bezsensowne.

R1Dfy1IJo0k0b1

Zdjęcie przedstawia przeglądającego się w lustrze młodego mężczyznę. Ma krótkie włosy, azjatyckie rysy twarzy oraz założone okulary.

Wprawdzie następnie przyjmujemy również pewien czas istniejący, ale nie jest to czas świata doświadczenia, lecz immanentnyimmanentnyimmanentny czas upływu świadomości. Wobec oczywistości, że świadomość przebiegu [kolejnych] dźwięków, melodii, którą właśnie słyszę, wykazuje następowanie po sobie, wszelkie wątpienie i przeczenie wydają się niedorzeczne.

RsJLTaUxMzSFp1

Ilustracja animowana przedstawia świecącą kulę, wokół której rozpościera się kwadratowa, lekko zgięta siatka z wieloma punktami.

Co oznacza wyłączenie czasu obiektywnego (redukcja fenomenologicznaredukcja fenomenologicznaredukcja fenomenologiczna), będzie może jeszcze wyraźniejsze, gdy przeprowadzimy porównanie z przestrzenią, czas i przestrzeń bowiem wykazują znaczące analogie, na które częstokroć już zwracano uwagę. Do sfery tego, co fenomenologicznie dane, należy świadomość przestrzeni, tzn. przeżycie, w którym dokonuje się „naoczne ujmowanie przestrzeni” w postaci spostrzegania i wyobrażania.

Skoro tylko otwieramy oczy, patrzymy w obiektywną przestrzeń, a to znaczy (poucza nas o tym rozważanie przeprowadzone w refleksji), że posiadamy wizualne treści wrażeniowe, w których ufundowany jest przestrzenny przejaw, przejaw określonych, tak a tak rozlokowanych przestrzennie rzeczy. Jeżeli teraz będziemy abstrahować od wszelkich interpretacji transcendentnych i zredukujemy spostrzeżeniowy przejaw do danych treści pierwszorzędnych to w wyniku otrzymamy kontinuum pola wizualnego, quasi-przestrzennego, ale nie będącego przestrzenią czy też płaszczyzną w przestrzeni.

R1Oby5rdsQZLJ11

Zdjęcie przedstawia bezlistne drzewo, które rośnie na łące.

Mówiąc z grubsza, stanowi ono dwuwymiarową ciągłą rozmaitość. Odnajdujemy tutaj stosunki horyzontalnego i wertykalnego sąsiadowania, zawierania się, odnajdujemy również zamknięte linie całkowicie ograniczające jakąś cześć pola itd. Ale nie są to stosunki obiektywnie przestrzenne.

REwegtg0CwTpC11

Zdjęcie przedstawia paletę z farbami w różnych kolorach.

Nie ma najmniejszego sensu mówić, że np. jakiś punkt pola wizualnego oddalony jest o 1 metr od rogu tego oto stołu, że jest obok niego czy ponad nim itd. Naturalnie, przejawowi rzeczy również nie przysługuje miejsce w przestrzeni ani jakiekolwiek stosunki przestrzenne; przejaw domu nie znajduje się obok domu albo ponad nim, nie jest oddalony od niego o 1 metr itd.

Podobnie mają się sprawy z czasem. Danymi fenomenologicznymi są ujęcia czasowe, przeżycia, w których przejawia się coś czasowego w sensie obiektywnym. Fenomenologicznie dane są również te momenty przeżyć, które w sposób szczególny fundują ujęcie czasowe jako takie, a więc ewentualne specyficznie temporalne treści ujęcia.

R1Jq56erbgI771

Zdjęcie przedstawia biegaczy w trakcie biegu. Na pierwszym planie znajduje się uśmiechnięta biegaczka. Z tyłu są pozostali.

Lecz ani jedno, ani drugie nie jest czasem obiektywnym. Na drodze analizy fenomenologicznej nie sposób odnaleźć nic z czasu obiektywnego. „Pierwotne pole czasowe” nie jest jakąś częścią czasu obiektywnego, przeżyte „teraz”, wzięte samo w sobie, nie jest punktem czasu obiektywnego itd. Obiektywna przestrzeń, obiektywny czas, a wraz z nimi obiektywny świat rzeczywistych rzeczy i procesów – to wszystko są transcendensy.

RepkN41nBnXYN1

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn, którzy obserwują odlatujące stado ptaków. Jeden z nich robi im zdjęcie.

Nota bene transcendentna nie jest jakaś przestrzeń czy rzeczywistość w sensie mistycznym, jako „rzecz sama w sobierzecz sama w sobierzecz sama w sobie”, ale właśnie przestrzeń fenomenalna, fenomenalna czasoprzestrzenna rzeczywistość, pojawiający się kształt przestrzenny, pojawiający się kształt czasowy. To wszystko nie są przeżycia. Także związków porządkujących, które pośród przeżyć można odnaleźć jako autentycznie immanentne, nie sposób napotkać w empirycznym porządku obiektywnym ani doń włączyć.

[…] bez wątpienia np. doznane „zarazem” nie jest obiektywną równoczesnością, doznana równość fenomenologicznych odstępów temporalnych nie jest obiektywną równością odstępów czasu itd., doznana absolutna data czasowa nie jest tożsama z przeżywaniem obiektywnego czasu (odnosi się to również do absolutnej daty «teraz»). Uchwycenie, a nawet oczywiste uchwycenie jakiejś treści, tak jak jest ona przeżyta, nie jest jeszcze równoznaczne z uchwyceniem obiektywności w sensie empirycznym, obiektywnej rzeczywistości w tym sensie, w jakim mówi się o obiektywnych rzeczach, zdarzeniach, stosunkach, o obiektywnym położeniu w czasie i w przestrzeni, o obiektywnym rzeczywistym kształcie przestrzennym i kształcie czasowym itd.

Spójrzmy na kawałek kredy, zamknijmy i otwórzmy oczy. Mamy dwa spostrzeżenia. Mówimy przy tym dwukrotnie widzimy tę samą kredę. Mamy oddzielone w czasie treści, również uchwytujemy naocznie fenomenologiczną nieciągłość w czasie, rozdzielenie, ale w przedmiocie nie ma żadnego rozdzielenia, jest on tym samym [przedmiotem]. A zatem przedmiot trwa, fenomen zmienia się. Tak oto subiektywnie możemy również odczuwać czasowe następstwo tam, gdzie obiektywnie należy stwierdzić współistnienie. Przeżyta treść zostaje „zobiektywizowana”, i tak oto z materiału tych treści dzięki ujęciu konstytuuje się obiekt. Przedmiot jednakże nie jest tylko sumą albo kompleksem takich „treści” – te w ogóle nie wchodzą w jego [skład] – jest on czymś więcej niż treść, i w pewnym sensie czymś innym. Obiektywność związana jest z „doświadczeniem”, mianowicie z jednością doświadczenia, z powiązanym układem podlegającej prawom doświadczenia przyrody.

R17Ckky79Jq3T1

Zdjęcie przedstawia kolorową kredę.

Mówiąc fenomenologicznie: obiektywność wcale nie konstytuuje się w treściach „pierwszorzędnych”, lecz w charakterach ujęć i należących do istoty tych charakterów prawidłowościach. Pełne przejrzenie ich na wskroś i doprowadzenie do jasnego ich zrozumienia – to właśnie jest fenomenologia poznania. […]

Zgodnie z tym [wszystkim], także pytanie o istotę czasu odsyła do pytania o „pochodzenie” czasu. To zaś pytanie kieruje znów ku pierwotnym ukształtowaniom świadomości czasu, w których intuitywnie i właściwie konstytuują się pierwotne zróżnicowania czasowe jako ostateczne źródła wszelkich oczywistości dotyczących czasu. Tego pytania o pochodzenie nie wolno nam pomylić z pytaniem o pochodzenie psychologiczne, stanowiącym oś sporu między empiryzmemempiryzmempiryzmem i natywizmemnatywizmnatywizmem. […] Dla nas pytanie o empiryczną genezę jest obojętne, przeżycia interesują nas tylko ze względu na ich przedmiotowy sens i opisową zawartość. ApercepcjaapercepcjaApercepcja psychologiczna, która polega na ujmowaniu przeżyć jako stanów psychicznych empirycznych osób, podmiotów psychofizycznych oraz na wyznaczaniu między nimi czysto psychicznych bądź też psychofizycznych powiązań, a także na śledzeniu przyrodniczych praw powstawania, kształtowania się i przekształcania tych przeżyć, ta apercepcja psychologiczna jest zupełnie odmienna od fenomenologicznej. Nie włączamy przeżyć do żadnej rzeczywistości. Z rzeczywistością mamy do czynienia tylko o tyle, o ile jest ona rzeczywistością domniemaną, przedstawioną, naocznie zobaczoną albo pomyślaną pojęciowo.

R10CdmIQCWsV51

Ilustracja przedstawia nietoperza, który umieszczony jest w komiksowym dymku.

W odniesieniu do problemu czasu znaczy to: interesują nas przeżycia czasu. To, że one same są obiektywnie określone co do czasu, że należą do świata rzeczy i podmiotów psychicznych, że w tym świecie mają swe miejsce, tam oddziałują, empirycznie istnieją i powstają – to nas nie obchodzi, o tym nie chcemy nic wiedzieć. Interesuje nas natomiast, że w przeżyciach tych domniemane są „obiektywnie czasowe” dane. Do domeny fenomenologii należy opis właśnie tego, że odnośne akty domniemują coś „obiektywnego”, a dokładniej wykazanie apriorycznych prawd związanych z różnymi konstytutywnymi momentami obiektywności. Jasność co do a priori czasu będziemy próbowali uzyskać w ten sposób, że przebadamy świadomość czasu, wydobędziemy na jaw jej istotową konstytucję oraz ukażemy ewentualne specyficznie związane z czasem treści […], które istotowo wiążą się z apriorycznymi prawami czasu.

Rpx6Chz4hnNQj1

Ilustracja przedstawia różnorodne tarcze zegarowe. Są one zniekształcone.

xt Źródło: Edmund Husserl, Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, tłum. J. Sidorek, Warszawa 1989, s. 8–17.