Przeczytaj
BarbaricumBarbaricum
Tereny położone poza limeslimes, których Rzymianie nie podbili i nie zromanizowali, nazywane były przez nich Barbaricum. Z mieszkańcami tych obszarów utrzymywali kontakty handlowe, sprzedawali im towary luksusowe, a sprowadzali surowce, np. bursztyn znad Morza Bałtyckiego czy niewolników. Oprócz tego Rzymianie nawiązywali stosunki dyplomatyczne z plemionami barbarzyńskimi. Stosowali sprawdzoną metodę divide et impera, czyli dziel i rządź. Dzięki temu udawało im się skutecznie powstrzymywać groźbę najazdów na terytorium swojego państwa. Niewątpliwie wpływ na to miała również zdyscyplinowana armia oraz system umocnień na liniach Renu i Dunaju. Większość plemion mieszkających za linią tych dwóch rzek należała do pochodzących z Półwyspu Skandynawskiego Germanów. Przybyli oni ze swoich prasiedzib na tereny między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Szczególne znaczenie odgrywały rozlokowane na stepach czarnomorskich plemiona Gotów, którzy osiedlili się tam w drugiej połowie III wieku.
Hunowie wkraczają na scenę – początek wielkiej wędrówki ludówwędrówki ludów
Rosnące w siłę i z czasem lepiej zorganizowane plemiona germańskie stanowiły coraz większe zagrożenie dla wstrząsanego raz za razem kryzysami cesarstwa. Ostatnia wielka fala najazdów została zatrzymana w II w., w okresie rządów cesarza Marka Aureliusza. Z późniejszymi najazdami cesarstwo również sobie radziło, mimo licznych wewnętrznych problemów. Sytuacja z drugiej połowy IV w. spowodowała jednak, że osłabione imperium nie było w stanie skutecznie odpierać coraz częstszych najazdów. Katalizatorem tego procesu było pojawienie się w Europie w 375 r. koczowniczego, pochodzącego z Azji plemienia HunówHunów.
Hunowie rozbili zamieszkujące nad Morzem Czarnym plemiona OstrogotówOstrogotów (czyli Gotów wschodnich), które zaczęły uciekać na zachód przed budzącymi przerażenie przybyszami z Azji. Wydarzenia te doprowadziły do procesu nazwanego przez historiografię wędrówką ludów, czyli migracją plemion barbarzyńskich, głównie germańskich. W obliczu zagrożenia szukały one schronienia na terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Na przełomie IV i V w. Hunowie w dalszym ciągu parli na zachód i ze stepów czarnomorskich przenieśli się na Nizinę Panońską. Stworzyli tam państwo, które zaczęło zagrażać zarówno ludom germańskim, jak i samemu imperium.
W połowie V w. wojska Hunów pod wodzą Attyli wkroczyły na tereny Galii. Połączone siły wojsk gockich i rzymskich pod wodzą Aecjusza zadały im klęskę na Polach Katalaunijskich w 451 r. Nie zniechęciło to Attyli, który wkroczył do Italii i zagroził bezpośrednio Rzymowi. W wyniku presji Konstantynopola i zapłaconego okupu Hunowie odstąpili od próby zdobycia miasta, a po śmierci Attyli w 453 r. jego imperium się rozpadło. Do tradycji Hunów i samego Attyli nawiązywali później Madziarowie, czyli Węgrzy.
Najazdy plemion germańskich
W drugiej połowie IV w. plemiona WizygotówWizygotów (Goci zachodni) znalazły się pod silną presją napierających od wschodu Hunów. Po negocjacjach Germanie uzyskali zgodę cesarza Walensa na osiedlenie się w Tracji i Mezji. Jednak relacje nowych przybyszów z urzędnikami cesarskimi szybko się popsuły i zakończyły się konfliktem i bitwą pod Adrianopolem w 378 r., w której armia rzymska została rozbita, a sam cesarz poległ. Rozmiary przegranej były ogromne; nigdy do tej pory w historii Rzymu cesarz nie zginął w bitwie, a ówcześni historycy rzymscy porównywali ją z klęską pod Kannami. Na początku V w. Wizygoci pod wodzą nowego króla Alaryka złupili Półwysep Bałkański, a następnie wtargnęli do Italii. W 410 r. doszło do wydarzenia, które wstrząsnęło mieszkańcami rzymskiego imperium: Wizygoci zdobyli i splądrowali Rzym. Kolejnym etapem ich wędrówki była południowa Galia; ostatecznie osiedlili się na Półwyspie Iberyjskim. Tak opisuje to żyjący w VI w. historyk i kronikarz rzymski Jordanes:
Historia gockaWizygoci wszedłszy do Rzymu stosownie do rozkazu Alaryka złupili go tylko, ale nie podłożyli ognia, ani też nie pozwolili wyrządzić żadnej krzywdy tym którzy się schronili do miejsc świętych. […] Alaryk […] ze skarbami całej Italii, którą złupił, zamierzał przejść przez Sycylię do Afryki, by tam założyć nową spokojną ojczyznę. Zaskoczony jednak nagle przedwczesną śmiercią, usunął się z tego świata. Opłakując go Wizygoci […] wykopali grób i złożyli w nim Alaryka z wielu skarbami, po czym […] władzę […] królewską oddali Ataulfowi, krewnemu Alaryka. Ataulf opuścił Italię (r. 412) i podążył do Galii, (gdzie Wizygoci założyli swoje państwo rozszerzone następnie na Hiszpanię).
Inne plemiona germańskie, które zamieszkiwały tereny przy granicy z cesarstwem, w zimie 406 r. przełamały słabo broniony limes na Renie i wdarły się na tereny Galii, a następnie Hiszpanii. Byli wśród nich WandalowieWandalowie, którzy początkowo osiedlili się w południowej Hiszpanii, a następnie w 429 r. pod wodzą Genzeryka przekroczyli Cieśninę Gibraltarską i stworzyli niezależne od Rzymu państwo w północnej Afryce, obejmujące dawne prowincje rzymskie. Po tym, jak Rzymianie uniknęli zniszczenia miasta przez Hunów, nie byli już w stanie stawić oporu najazdowi Wandalów w 455 roku. Rabunek trwał dwa tygodnie, a w późniejszych czasach określenie wandalizmwandalizm stało się synonimem bezmyślnego niszczenia mienia.
Pozostałe plemiona germańskie tworzyły również swoje państwa na terenach coraz bardziej osłabionego Cesarstwa Rzymskiego. W północnej Galii osiedlili się FrankowieFrankowie, a w południowej Burgundowie. Tereny Brytanii zaatakowali Anglowie oraz Sasi i założyli tam swoje państwa. Na północną część Półwyspu Iberyjskiego przedostali się natomiast Swebowie. W wyniku tego obszar, który kontrolowali władcy cesarstwa na zachodzie, skurczył się właściwie do Rzymu i najbliższych okolic w Italii. Sami cesarze stawali się coraz bardziej zależni od barbarzyńskich dowódców swoich armii. W ciągu ostatnich 20 lat istnienia cesarstwem rządziło 10 władców, których wybierali i obalali wojskowi.
Upadek cesarstwa na zachodzie. Koniec starożytności
Przełomowy dla dalszych losów państwa rzymskiego na zachodzie okazał się rok 476. Wtedy Odoaker, jeden z wodzów germańskich, odebrał władzę małoletniemu cesarzowi Romulusowi Augustusowi i odesłał cesarskie insygnia do Konstantynopola. Ogłosił się królem Italii, a cztery lata później uznał zwierzchność cesarzy wschodnich nad sobą.
Historiografia przyjęła rok 476 jako jedną z cezur oddzielających starożytność od średniowiecza. Przestało istnieć Cesarstwo Rzymskie, a na jego gruzach powstały nowe państwa barbarzyńskie. Tradycję rzymską kontynuowało cesarstwo wschodnie, zwane bizantyjskim, które pod względem kulturowym nawiązywało jednak do tradycji greckich.
Słownik
w ten sposób Rzymianie nazywali ziemie zamieszkałe przez barbarzyńców, w szczególności za Renem i Dunajem (północna granica imperium rzymskiego); ludzie tam mieszkający pozostawali poza wpływami kultury antycznej, czyli grecko‑rzymskiej
lud germański; w IV wieku osiedlił się w północnej Galii; na przełomie V‑VI w. plemiona frankijskie zjednoczyły się pod wodzą Chlodwiga
lud koczowniczy; ok. 370 r. najechał Europę i wywołał wielką wędrówkę ludów; przyczynił się do upadku Cesarstwa zachodniorzymskiego
(łac., granica) początkowo w ten sposób nazywano drogę graniczną, później zaś umocnienia wyznaczające granice imperium rzymskiego; był to system obronny oparty na przeszkodach naturalnych, np. rzeki Ren czy Dunaj; w jego pobliżu stacjonowały legiony w sile od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy; przez rzymskich twórców limes przedstawiany był jak swego rodzaju „święta granica” – możliwa do przekroczenia tylko przez barbarzyńców, ponieważ cywilizowani ludzie tego nie robili
lud germański; wschodni odłam Gotów; w III w. osiedlili się nad Morzem Czarnym; w 375 r. zostali podbici przez Hunów
plemiona germańskie stanowiące zachodni odłam Gotów; podbiły południową Galię, a następnie Hiszpanię; ich państwo na terenach Hiszpanii zostało na początku VIII w. podbite i zniszczone przez Arabów
(z franc. vandalisme, od łac. Vandalus – Wandal) określenie użyte po raz pierwszy w 1794 r. przez Henriego Grégoire’a, biskupa Blois, by opisać zniszczenie dzieł sztuki w następstwie rewolucji francuskiej
plemiona germańskie, które w 406 r. razem ze Swebami i Alanami przekroczyły Ren nieopodal Moguncji; po spustoszeniu Galii przeniosły się do Hiszpanii, a stamtąd na tereny Afryki, gdzie założyły swoje państwo, które przetrwało niecałe sto lat; zostało podbite w VI w. przez wojska cesarstwa wschodniorzymskiego dowodzone przez Belizariusza
proces migracji plemion barbarzyńskich, zwłaszcza Hunów i Germanów, na obszary Cesarstwa Rzymskiego od IV do VI w.; w jego wyniku zmienił się układ sił w zachodniej Europie; większość powstałych na gruzach cesarstwa nowych państw nie przetrwała, jednak niektóre z nich, np. państwo Franków, stworzyły podwaliny pod nowożytne państwa europejskie
Słowa kluczowe
wędrówka ludów, Hunowie, barbarzyńcy, Germanowie, Odoaker, upadek cesarstwa zachodniego, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Grant, Krótka historia cywilizacji klasycznej, tłum. M. Michowski, A. Mikicka, Poznań 1998.
Wielka Historia Świata, t. 3, Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczuka, Kraków 2005.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. A. Cotterella, Łódź 1996.
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986.
P. Heather, Upadek Cesarstwa Rzymskiego, tłum. J. Szczepański, Poznań 2015.
T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2007.
B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1994.
G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce, papirusie i pergaminie. Źródła historyczne dla uczniów szkoły średniej. Starożytność, średniowiecze, Koszalin 1997.