Bezimienne groby

Tam, gdzie w czasie I wojny światowej toczyły się walki, pozostały bezimienne groby. Wiele współczesnych cmentarzy znajdujących się na terenach, które były poprzecinane liniami frontów, ma wytyczone kwartały dla żołnierzy poległych w latach 1914–1918. Niedawni wrogowie – Niemcy, Francuzi, Rosjanie, Anglicy – leżą obok siebie. Dla upamiętnienia tych, którzy polegli, stawia się wielkie monumenty, tworzy się poświęcone im miejsca pamięci i co roku w wielu krajach oddaje im hołd w rocznicę zawieszenia broni – 11 listopada.

I wojna światowa przyniosła ogromne straty militarne. Około 9 mln żołnierzy zostało zabitych, co stanowiło 15 proc. wszystkich zmobilizowanych. Wielu doznało trwałych uszkodzeń ciała i na zawsze pozostało inwalidami, np. spośród żołnierzy brytyjskich ok. 41 tys. straciło w walkach rękę lub nogę. We Francji przyjęło się po I wojnie światowej mówić o „straconym pokoleniu”stracone pokolenie„straconym pokoleniu”. W niektórych krajach zostało zabitych ponad 20 proc. osób między 20. a 40. rokiem życia. Konflikt ten przyniósł także niespotykane dotychczas w historii Europy straty wśród ludności cywilnej. Padła ona ofiarą nie tylko bezpośrednich działań wojennych, ale również głodu, przesiedleń i chorób, zwłaszcza grypy hiszpankigrypa hiszpankagrypy hiszpanki, której pandemiapandemiapandemia wybuchła w zimie 1918/1919 r. i zebrała krwawe żniwo (ok. 20 mln ludzi).

RWoGfHMMbinrt

Fotografia przedstawia wielką betonową bramę, po obu jej stronach stoją kolumny, które podtrzymują betonowy blok nad bramą pełniący rolę dachu. Ozdobiony jest on kamiennymi wieńcami, po środku wyryty jest napis. Całość budowli jest podświetlona, ponieważ zdjęcie jest zrobione w nocy.

Ruiny i długi

Wojna pozostawiła za sobą szlak ruin. Tam, gdzie toczyły się największe i najdłuższe walki, rolnictwo i przemysł zostały zniszczone. Należało odbudować domy, szpitale, szkoły, naprawić drogi, linie kolejowe. Kraje, które doświadczyły największych zniszczeń, jeszcze długo musiały sobie radzić ze skutkami wojny i kryzysem, który był jej następstwem. Najbardziej w wyniku działań wojennych ucierpiała Francja, przez której terytorium przebiegał front zachodni, z krajów środkowoeuropejskich zaś Polska i Serbia. Na poniższej mapie można prześledzić strefę zniszczeń wojennych na terenie Francji.

R15A6RUh8WzfD

Ilustracja przedstawia mapę Francji przy granicy z Belgią. Ukazane są strefy zniszczenia w latach 1914–1918 na północy i wschodzie Francji. Dominuje obszar znacznych uszkodzeń oraz obszar najmniej dotknięty wokół. Występują obszary całkowicie zdewastowane. Na północy jest mała strefa wolna od uszkodzeń. Oznaczono miasta: Verdun, Nancy, Saint Quentin, Laon, Soissons, Amiens, Cambrai, Arras, Lens i Lille.

R1Z0VIEGKp9lI

Fotografia przedstawia fragment zabudowań po bombardowaniu. Widać budynki bez dachów i ścian, dookoła leży mnóstwo gruzu. Na ulicy stoi wóz i spacerują ludzie.

Ale trudności ekonomiczne dotknęły wszystkie państwa biorące udział w konflikcie. Wojna stanowiła ogromne obciążenie dla gospodarek państwowych. Należało przestawić produkcję na tory wojenne. Najbardziej na skutek rekwizycji ucierpiało rolnictwo. Brakowało zasobów finansowych, dochody były zbyt niskie, by pokryć wydatki związane z odbudową kraju.

Wydatki budżetowe różnych krajów podczas I wojny światowej

Indeks górny Na podstawie: Ian F.W. Beckett, The Great War 1914–1918, Routledge, 2007. Indeks górny koniec^{Na podstawie: Ian F.W. Beckett, The Great War 1914–1918, Routledge, 2007.}

Rządy na różne sposoby starały się zdobywać potrzebne środki, m.in. w wielu krajach wypuszczano specjalne obligacjeobligacjaobligacje.

RbMgcoYfWQxzg1

Ilustracja przedstawia plakat, na którym widać ludzkie dłonie złożone w koszyk, pełne monet, które spadając, zmieniają się w naboje do karabinu. Na górze napis: turn your silver into bullets at the post office. Pod napisem jest czek pocztowy zatytułowany scrip voucher.

Dodrukowywano także pieniądze, czego efektem była wysoka hiperinflacja dochodząca miejscami nawet do miliona procent. W wielu krajach nawoływano do oszczędzania, wprowadzono reglamentacjęreglamentacjareglamentację podstawowych dóbr i żywności. Problemy ekonomiczne były szczególnie widoczne w krajach centralnych, ale i kraje zwycięskiej koalicji ich nie uniknęły. Do końca konfliktu Stany Zjednoczone pożyczyły swoim sojusznikom ponad 2 mld dol. W latach 20. państwa te przeznaczały około połowy swoich wpływów budżetowychbudżetbudżetowych na spłatę zadłużenia. W wyniku wojny Wielka Brytania straciła dotychczasową przewagę finansową, a cała Europa tuż po zakończeniu wojny stanęła w obliczu poważnego kryzysu ekonomicznego.

Było jednak państwo, któremu wojna przyniosła więcej korzyści niż strat. W czasie, gdy mocarstwa europejskie były pogrążone w konflikcie, Stany Zjednoczone przejęły należące niegdyś do nich rynki kolonialne. Amerykański przemysł i rolnictwo produkowały zaś na potrzeby ludności europejskiej. W konsekwencji wojna przyniosła USA znaczący wzrost gospodarczy.

Zmierzch imperiów

Następstwem wojny były także ogromne zmiany polityczne, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej. W wyniku rewolucji w Rosji został obalony carat, a władzę przejęli bolszewicy. W Niemczech powstała republika demokratyczna. W ostatnich miesiącach wojny nastąpił rozpad monarchii austro‑węgierskiej. Ostatni cesarz Karol I abdykował w listopadzie 1918 r., a Austria i Węgry rozpadły się na dwa oddzielne państwa. Na gruzach monarchii część narodów wchodzących dawniej w jej skład (m.in. Czesi i Polacy) ogłosiła niepodległość. Klęska poniesiona w wojnie zachwiała również podstawami reżimu w Turcji. W 1922 r. sułtan został obalony, a władzę przejął Mustafa Kemal i ustanowił system rządów dyktatorskich. W miejsce dotychczasowych wielkich monarchii powstały państwa narodowe. Niepodległość uzyskały Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechosłowacja, Irlandia i Islandia. Na Bałkanach powstało wielonarodowe państwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Jednak roszczenia terytorialne tych państw w wielu przypadkach były nie do pogodzenia. Dlatego kształtowanie się granic następowało często w wyniku walk zbrojnych z sąsiadami. W przyszłości miało się to stać zarzewiem kolejnych konfliktów.

RKmgdQjOLtOGx

Fotografia przedstawia wysiadających z pociągu starszego mężczyznę ubranego w płaszcz z kołnierzem i kapelusz. Ma okulary, siwe wąsy i brodę. Z pociągu wysiada również młoda kobieta ubrana w płaszcz z futrzanym kołnierzem, kapelusz i skórzane rękawiczki. Obok niej stoi żołnierz na baczność. Wokół nich stoją inni ludzie.

Zmiany powojenne nie ominęły także imperiów kolonialnych. Wielka Brytania i Francja, które w tamtych czasach miały najwięcej posiadłości zamorskich, stanęły w obliczu coraz bardziej stanowczych żądań kolonii dążących do uzyskania niezależności ekonomicznej i politycznej. Wojna przyspieszyła te zmiany. Trwający długie lata konflikt doprowadził do utraty przez oba mocarstwa dominującej pozycji gospodarczej. Nastąpiło zmniejszenie inwestycji w koloniach przy jednoczesnym zwiększeniu ich wyzysku. Ważną rolę odegrał również udział w wojnie żołnierzy z kolonii, walczących ramię w ramię z Anglikami i Francuzami i ginących wraz z nimi w takich samych okolicznościach. Rosła też świadomość polityczna wśród skolonizowanej ludności. Mimo prób modernizacji systemu zarządu koloniami podejmowanych przez państwa europejskie procesu ich uniezależniania się nie dało się już zatrzymać. Najwcześniej zaczął się on dokonywać w Indiach, na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, w Azji Południowej, w krajach Maghrebu i we francuskich Indochinach.

RSXyA5UBEnBXS

Fotografia przedstawia grupę żołnierzy idących w wojskowym szyku z turbanami na głowach. Mają przerzucone przez ramię karabiny.

Stare i nowe

Wojna spowodowała załamanie starych wartości. Skończyła się belle époquebelle époquebelle époque wraz ze swoim optymizmem i wiarą w postęp. Weteranom trudno było się odnaleźć w świecie bez wojny. Wśród Niemców narastała frustracja związana z przekonaniem, że kapitulacja została przez nich podpisana za wcześnie i w wyniku spisku. Stało się to zaczynem tzw. legendy o ciosie w plecylegenda o ciosie w plecylegendy o ciosie w plecy. Społeczeństwa powoli i z wielkimi trudnościami wychodziły z traumy. Nastąpił upadek dawnych autorytetów i wartości. Postęp cywilizacyjny, który miał służyć dobru ludzkości i poprawić jakość jej życia, doprowadził do jednej z największych dla niej tragedii. Europa zapełniła się ludźmi okaleczonymi psychicznie i fizycznie po ciężkich doświadczeniach okresu wojny. Do głosu dochodziły partie lewicowe. Arystokracja zaś zaczęła w niektórych krajach powoli tracić na znaczeniu. Świat, który się wyłaniał z odmętów I wojny światowej, stanął w obliczu wielu nowych wyzwań. Konflikt przyspieszył zmiany obyczajowe, czego wyrazem była stopniowa emancypacja kobiet.

RuSvWQEYyVPIr

Fotografia przedstawia dwie kobiety w długich sukniach, które pracują nad składaniem podłużnej konstrukcji.

Słownik

Słowa kluczowe

monument, miejsce pamięci, hiperinflacja, emancypacja, świat po I wojnie światowej, Europa po I wojnie światowej

Bibliografia

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

A. Brzeziecki, M. Nocuń, Armenia. Karawany śmierci, Wołowiec 2016.