Przeczytaj
Pasek i sarmatyzm
Sarmatyzm był istotnym elementem polskiej kultury barokowej, opierał się na przekonaniu o pochodzeniu Polaków od bitnego rodu Sarmatów, zamieszkującego ziemie na wschód od Rzeczypospolitej. Polacy pod tym względem nie różnili się od innych europejskich narodów, wywodzących swe pochodzenie od biblijnych bądź starożytnych bohaterów. Sarmatyzm promował wzorzec dobrego gospodarza, szlachcica‑ziemianina miłującego wolność, tradycje, dumnego, pewnego siebie, pokornego wobec Boga. Z biegiem czasu sarmackie zwyczaje uległy wynaturzeniu i dziś kojarzone są z rozrzutnością szlachty, prawem do samosądów, czy anarchią. Kultura sarmacka wykształciła specyficzny język i oryginalne formy wypowiedzi, do których należy portret trumienny, pamiętnikpamiętnik, diariusz, raptularz, facecja, zapiski z podróży.
BarokPamiętnikarstwo w schyłkowym okresie staropolskim przeżywa swój pełny rozkwit. Pamiętnik był formą wypowiedzi prywatnej, nie przeznaczonej do druku, lecz kierowanej do rodziny, przyjaciół; tylko w odległej perspektywie myślowej pamiętnikarza rysowała się możliwość lektury jego wspomnień przez obcego człowieka przyszłych czasów.
Źródło: Czesław Hernas, Barok.
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, wywodzącego się z drobnej szlachtyszlachty, ziemianina i żołnierza, są piśmienniczym wyrazem sarmatyzmu. Dają znakomite świadectwo sarmackiej obyczajowości. Spisane u schyłku życia obejmują lata 1656–1688, przedstawiają wojenne przygody autora, walczącego ze Szwedami, Moskwą, Węgrami i uczestniczącego w rokoszu Lubomirskiego oraz życie ziemiańskie. Mają formę zbeletryzowanych epizodów i anegdot, łączących cechy wspomnień i autobiografii. Ich bohaterem jest dzielny żołnierz, w dalszej części szlachcic‑ziemianin.
BarokZamierzona wieloznaczność (…) epizodów, ich wyraźne wyodrębnienie od ekspozycji po konkluzję, odtwarzanie dialogów i zwrotnych momentów zdarzeń tworzą razem tak duże zbliżenie do techniki pisania romansów, że dawno już postawiono przy dziele Paska pytanie: pamiętnik czy romans (powiedzielibyśmy dziś: czy powieść autobiograficzna?). Problem jest jednak trochę sztuczny. Jest to oczywiście pamiętnik, tyle tylko, że bardzo niejednolity w koncepcji. Spotkały się tu różne tradycje zapisków pro memoriapro memoria: jest i styl raptularzowychraptularzowych informacji syntetycznie opisujących rok, co minął, jest i diariuszowydiariuszowy nawyk gromadzenia dokumentów do opisywanego zdarzenia historycznego, i charakterystyczne dla itinerariuszyitinerariuszy opisy egzotycznych krajów i ludów, ale wśród tych zmieniających się technik pisania na plan pierwszy wychodzi tendencja naczelna: w tej materii życia gawędziarz dokonuje wyboru tematów, którym nadaje charakter zwięzłych, lecz przemyślanych konstrukcyjnie i stylistycznie opowieści spiętych wewnętrzną anegdotą. Czy opowieści prawdziwych? Jest w nich sporo prawdy, ale raczej trzeba je mierzyć skalą sugestywności i prawdopodobieństwa, a więc miarą literacką niż historyczną; faktami włada gawędziarz i podporządkowane są one prawom gawędygawędy.
Źródło: Czesław Hernas, Barok.
Styl Pamiętników Jana Chryzostoma Paska
Pamiętniki nie są dziełem zwartym i jednolitym, znajdują się tu fragmenty pisane pełnym ekspresji, barwnym stylem, jak również partie rozwlekłe i przegadane. Zgodnie z konwencją epoki pisane są długimi, wielokrotnie złożonymi zdaniami, ale w ich tekst zostały wplecione inne gatunki literackie, takie jak wiersz liryczny, panegiryk, list, mowa czy paszkwil. Język tekstu cechuje dynamizm i obrazowość, które autor osiąga dzięki licznie stosowanym wykrzyknieniom, równoważnikom zdania, krótkim i zwięzłym wypowiedzeniom, przenośniom, porównaniom czy przysłowiom. Niewątpliwą zaletą stylu Paska są żywe, plastyczne opisy batalistyczne oraz humor. Liczne oracje występujące w Pamiętnikach charakteryzuje język elegancki i wyszukany, autor popisuję się znajomością barokowych konceptów oraz erudycją, wplatając wątki mitologiczne. Z kolei w relacjach bitewnych używa języka potocznego i dosadnego, zdania są krótkie, jakby gorączkowe, dialogi chaotyczne i urywane. Z kolei opisy licznych podróży charakteryzują się drobiazgowością i skłonnością do fantazjowania. Charakterystyczną manierą stylistyczną języka okresu baroku było makaronizowanie tekstów, które wynikało z kultu łaciny, jako języka ludzi wykształconych lub podkreślenia przynależności do stanu szlacheckiego. Poległo na świadomym wplataniu do polszczyzny wyrazów lub całych zwrotów i wyrażeń łacińskich. Czasem użycie wyrazu lub zwrotu łacińskiego było koniecznością, gdyż w barokowej polszczyźnie brakowało określonych terminów czy wyrażeń fachowych. W Pamiętnikach można znaleźć wiele takich makaronizmów.
Dzieło doczekało się wielu tłumaczeń, m.in. na języki angielski, francuski, duński i czeski. Z Pamiętników korzystał zapewne Henryk Sienkiewicz, pisząc Trylogię, a styl Paska sparodiował Witold Gombrowicz w Trans‑Atlantyku. Melchior Wańkowicz nazwał Jana Chryzostoma „prereporterem”.
Słownik
krótki utwór literacki mający charakter swobodnego opowiadania
w rozumieniu wywodzącym się z XVII i XVIII w. (ukształtowanym zwłaszcza we Francji — stąd „memuary”), opowiadanie z osobistego punktu widzenia i z pewnego dystansu czasowego o faktach przeżytych przez autora
warstwa społeczna, ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza, która w społeczeństwie stanowym tworzyła grupę uprzywilejowaną pod względem prawnym, politycznym i ekonomicznym, a następnie była głównym oparciem władzy państwowej w większości systemów absolutystycznych