Zanim przejdziemy do ukazania historii konkretnych pojęć, musimy sobie przypomnieć, czym są metafizyka, ontologia, epistemologia i filozofia przyrody, gdyż właśnie w obrębie tych dziedzin powstały interesujące nas terminy.

Ontologia jest dyscypliną filozoficzną, której głównym pojęciem jest „byt”, a więc każda jednostkowa rzecz. Bada ona, w jaki sposób dany byt jest możliwy, jak zaistniał, jakie są jego właściwości itp. 

Z kolei metafizyka jest dziedziną wiedzy, która – zgodnie ze swoją nazwą – ma wykraczać poza to, co fizyczne, a więc odnosić się do wszelkich zjawisk poza, czy ponad, światem fizycznym. Oczywiście nie da się zupełnie wyłączyć rozważania zagadnień fizycznych z metafizyki, dlatego należy uznać metafizykę za dyscyplinę, która pogłębia i poszerza rozważania z zakresu fizyki – opisuje wszechświat i jego mechanizmy jako całość.

Epistemologia, zwana też teorią poznania, jest dziedziną filozoficznądziedziny filozoficznedziedziną filozoficzną, która bada, w jaki sposób przebiega proces poznawania świata, sposób postrzegania poszczególnych bytów oraz kiedy możemy uznać, że teorie, jakie rozum tworzy w oparciu o proces poznawania świata, są poprawne i prawdziwe.

Z perspektywy tej lekcji ważna jest dla nas także dyscyplina filozoficzna zwana filozofią przyrody. Jak wskazuje sama nazwa, dotyczy ona świata rozumianego jako świat fizyczny, obejmujący zagadnienia przyrody ożywionej i nieożywionej. Jest to najstarsza dyscyplina filozoficzna (wszak filozofia rozpoczęła się wraz z jońską filozofią przyrodyjońska filozofia przyrodyjońską filozofią przyrody).

Jak łatwo się domyślić, zagadnienia wymienionych tutaj dyscyplin bardzo mocno się przenikają, zwłaszcza przez to, że pojęcia, które będziemy omawiać, należą do każdej z nich. Jednak ich szczegółowe omówienie nieco rozjaśni różnice, jakie zachodzą pomiędzy tymi właśnie dziedzinami.

Byt

RcTScckw69gNN1

Obraz przedstawia popiersie starszego mężczyzny. Mężczyzna ma krótkie, lekko falujące włosy. Ma długą gęstą brodę i wąsy. Na jego twarzy są zmarszczki. Jego oczy są częściowo przymknięte. Popiersie ustawione jest w niewielkiej, kamiennej niszy.

Pojęciem, które zdążyło się już parokrotnie pojawić, jest oczywiście pojęcie bytu. Jest to termin używany do dziś, zarówno w jego naukowym, jak i potocznym znaczeniu. Potocznie mawiamy na przykład, że coś nie ma racji bytu, a więc nie jest możliwe, nie da się tego zrealizować czy po prostu – jest niemożliwe. W znaczeniu naukowym byt jest synonimem rzeczy, przedmiotu, zjawiska czy ogólnie – tego, co istnieje, tego, co badamy. Ma oczywiście czysto filozoficzny rodowód, bowiem już pierwsi filozofowie, rozważając świat, chętnie się nim posługiwali. Zarówno w ich czasach, jak i dziś, wspomniane pojęcie ma trzy zakresy znaczeniowe.

• W najwęższym oznacza pojedynczą, wskazywaną przez nas rzecz.

• W szerszym – ogół rzeczy takich samych lub tych, które wspólnie posiadają ten sam zestaw cech. W tym znaczeniu na przykład ludzkość (a więc wszyscy ludzie) jest rozważana jako byt.

• Zaś w znaczeniu najszerszym byt oznacza wszystko, co istnieje – jest całym światem, rzeczywistością ogólnie rozumianą.

R1LYaagqwOBWJ1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Już u zarania filozofii ten termin okazał się bardzo użyteczny. Można było dzięki niemu chociażby analizować różnice pomiędzy różnymi opisami świata.

Wspomnijmy tu spór Heraklita i Parmenidesa. Pierwszy z nich uważał, że byt (jako cała rzeczywistość) zmienia się nieustannie, a jedyną zasadą, jaką rządzi się świat, jest jego stała zmienność. Na tym polega stanowisko filozoficzne zwane wariabilizmem. 

Drugi zaś uważał, że otaczający nas, zmienny świat jest tylko złudzeniem, które mami nasze zmysły i nie pozwala rozumowi odkryć tego, co realnie istnieje, a więc jednego, odwiecznego, niezmiennego bytu. Takie stanowisko filozoficzne zwie się zaś statyzmem.

Liczba

Zdolność liczenia i nauka prowadzenia rachunków jest czymś, co pojawiło się w każdej kulturze, jednak głębszego i filozoficznego namysłu nad pojęciem liczby dokonali dopiero pitagorejczycy. Stwierdzili oni, że stanowi ona arché, że liczby, figury geometryczne i relacje matematyczne przenikają świat materialny, nadając mu porządek i wyznaczając wszelkie relacje i zasady, jakie w nim panują.

Sprawiło to, że w filozofii poczęło się rozwijać przekonanie o realnym istnieniu abstrakcyjnych, niematerialnych liczb. Podobnie, wręcz po pitagorejsku, rozumiał liczby Platon, który uczynił z nich jeden z wielu rodzajów ideiideaidei, które wraz z innymi, przenikają materię, tworząc materialne, zniszczalne przedmioty.

Dopiero rozważania Arystotelesa wprowadziły istotną zmianę w sposobie ich rozumienia. Stagiryta nie poświęcał matematyce zbyt wiele uwagi, jednak i w niej dokonał prawdziwej rewolucji. Stwierdził mianowicie, że liczby nie są niematerialnymi, istniejącymi realnie bytami, lecz czymś czysto abstrakcyjnym, istniejącym tylko w naszym umyśle i wytwarzanym przez nasz umysł, aby badać poszczególne byty z perspektywy ilościowej. Jego pogląd do dziś obowiązuje w nauce – liczba jest abstrakcyjnym, racjonalnym tworem rozumu ludzkiego, nie zaś czymś, co istnieje jako realny i niematerialny byt.

Atom

RZMDLDFjTihby1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole, pod oczami są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Uśmiecha się. Włosy mężczyzny są krótkie, lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy, jednak sam podbródek ma bez zarostu.

Przegląd greckich pojęć, które zadomowiły się w nauce, nie może nie uwzględniać pojęcia atomu (gr. átomos, niepodzielny). Pierwszym krokiem w naukowym badaniu świata materialnego była jońska filozofia przyrody, która w zasadzie ograniczała się do wskazywania arché. Jednak dzięki temu kolejnym etapem rozwoju filozofii szeroko rozumianej mógł być wczesny materializm, którego przedstawiciele poczęli zadawać bardziej szczegółowe pytania na temat tego, z czego składa się materia i na czym polegają zmiany zachodzące w jej obrębie.

Jedną z koncepcji był zaproponowany przez Leucypa i Demokryta atomizm, wedle którego cały otaczający nas świat jest zbudowany z niewidocznych dla oka i niepodzielnych atomów. Zgodnie z jego założeniami atom jest najmniejszą cząstką elementarną, drobiną, która tworzy rzeczywistość dzięki możliwości zróżnicowanego łączenia się i tworzenia złożonych, skomplikowanych struktur. 

Nie był to pogląd, który spotkał się z ciepłym przyjęciem przez Greków. W ich mniemaniu pomiędzy tak rozumianymi drobinkami musiałaby istnieć próżnia (puste miejsce, w którym mogłyby one się łączyć), co dla przeciętnego Greka było czymś nie do pomyślenia. Próżna jest przecież nicością, nie może zatem istnieć, a tym bardziej nie można nic stwierdzić na jej temat. Wszak jak mówić o czymś, co nie istnieje? Jak mogłoby istnieć coś, co jest nieistnieniem?

Próżnia

RdUM3ks8tGgFz1

Ilustracja przedstawia cyfrę zero w kolorze czerwonym.

Pojęciu próżni rozumianej jako nicość należy jednak poświęcić nieco więcej uwagi. Jak wiemy, Grecy nie byli w stanie zaakceptować tego pojęcia, gdyż uchodziło ono za synonim niebytu. Orzekać cokolwiek można jedynie o bycie, zaś nie o jego przeciwieństwie, czyli niebycie. Możemy mówić o czymś, czemu przypisujemy istnienie, trudno zaś mówić o tym, co miałoby być nieistnieniem (zaprzeczeniem wszelkiego istnienia).

W większości koncepcji antycznych robiono wszystko, aby wyrugować z nich to, co zwiemy dziś próżnią. Arystoteles udowadniał niemożliwość jej istnienia prostym doświadczeniem: zamknął szczelnie metalowe pudełko napełnione wodą, po czym zrobił w jego dnie otwór. Miejsce wody w pudełku zaczęło wypełniać powietrze, co było prostą symulacją zjawisk zachodzących w całym wszechświecie – następowania po sobie kolejnych przedmiotów, żywiołów, udowodnienia, że szeroko rozumiana pustka jest czystym absurdem w rozważaniach na temat przestrzeni. Stąd zresztą stare, greckie porzekadło, że przestrzeń nie znosi pustki. Oczywiście dzisiaj pojęcie takie, jak próżnia absolutna (czyli absolutna pustka), również jest nie do pomyślenia. Możemy mówić na przykład o próżni w kosmosie, pomiędzy ciałami niebieskimi, nie oznacza to jednak, że jest to pustka pozbawiona jakichkolwiek właściwości. Wimy przecież, iż w próżni nie roznosi się dźwięk (fala akustyczna), ale jest ona dobrym ośrodkiem dla światła (fala elektromagnetyczna).”

Eter

RW1QVdNOxt8IS

Zdjęcie przedstawia pompę próżniową. Po prawej stronie stoi umocowana do metalowej podstawy szklana bańka. Prowadzi do niej metalowy tłok. Ma on drewnianą rączkę.

Niechęć do atomistycznej wizji świata, która zakłada istnienie próżni, sprawiła, że większość szkół filozoficznych antycznej Grecji poszła za odmiennym rozwiązaniem kwestii budowy materii. Zaproponował je inny wczesny materialista – Empedokles z Agrygentu.

Mniemał on, że świat składa się z czterech pierwiastków. Są nimi: woda, ogień, ziemia i powietrze. Pierwiastki takowe rzadko występują w przyrodzie w czystej formie, gdyż znacznie częściej tworzą złożone, skomplikowane struktury, a więc ogół istniejących bytów.

Oczywiście samo pojęcie pierwiastka okazuje się tutaj kolejnym terminem naukowym, który ma złożoną historię, a dziś oznacza tyle, co zbiór tych samych atomów. Pozostańmy jednak przy znaczeniu, jakie nadał mu Empedokles, a które podzielali i Platon, i Arystoteles. 

R17dba5gptatt1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest ukazany jego prawy profil. Mężczyzna jest częściowo łysy. Włosy okalają mu jedynie potylicę i boki głowy. Jego twarz jest pełna zmarszczek. Mężczyzna ma długą brodę i wąsy.

Jak już wiemy, Stagiryta mógł dzięki doświadczeniu z wodą w blaszanym pudełku podważać istnienie próżni. Pozostała jednak kwestia nieco bardziej złożona: skoro cztery pierwiastki (żywioły) tworzą ogół zmiennych, istniejących rzeczy, to co z ciałami astronomicznymi? Przecież już najstarsze opisy gwiezdnych konstelacji, pochodzące ze starożytnego Egiptu, przedstawiają dokładnie taki sam obraz nocnego nieba, jak ten współczesny Arystotelesowi. Ponadto ciała niebieskie mają idealny kształt (kulisty) i poruszają się cyklicznie, ruchem idealnym (po okręgu). Jako że sfera niebieska okazuje się niezmienna, nie może więc składać się z czterech wymienionych pierwiastków. Stąd koncepcja piątego pierwiastka (z łac. quinta essentia), czyli potocznie – kwintesencji, z której składa się wszechświat, nazwana przez Arystotelesa eterem.

Idea

Wspomniany już Demokryt z Abdery nazywany jest popularnie „ojcem materializmu”. Oczywiście nie on pierwszy zajmował się zagadnieniami materii, jednak przypada mu pierwszeństwo w zaprezentowaniu całościowej, a więc zwartej i spójnej koncepcji świata, w której wszystkie zjawiska przyrodnicze zredukowane zostają do zagadnień materii, bez odwoływania się do wątków irracjonalnych, mitologicznych czy religijnych.

Warto więc może, na zasadzie kontrastu, wspomnieć o ojcu idealizmuidealizmidealizmu, czyli Platonie Ateńczyku. Zaprezentował on dualistyczną wizję świata, w której niematerialne, odwieczne i niezmienne idee przenikają bezkształtną i bezwładną materię, tworząc tym samym ogół zniszczalnych przedmiotów. Tym samym ateński filozof wprowadził do słowników filozoficznych i naukowych pojęcie, które ma bodaj najbardziej złożoną historię. Bowiem termin „idea” przeszedł w dziejach filozofii i nauki bardzo wiele przemian, a w każdej kolejnej koncepcji przybierał innego znaczenia czy zabarwienia. Dziś jednak, jak wiemy, idea oznacza tyle, co twierdzenie, pojęcie, pogląd, główną myśl. Zachował także swe pierwotne znaczenie, stanowiąc określenie niematerialnego bytu, który nie jest nam dany bezpośrednio, gdyż poznaje go jedynie nasz umysł.

Substancja

RbRKpzuZb9k021

Obraz przedstawia symbol ostrzeżenia o substancjach łatwopalnych. W czerwonej, kwadratowej ramce ustawionej na jednym z rogów znajduje się symbol ogniska. Jest w czarnym kolorze.

Na zakończenie przeglądu pojęć naukowych, które zaistniały jako terminy greckiej filozofii, przedstawmy, czym jest substancja. Arystoteles, najwybitniejszy uczeń Platona, miewał spore problemy ze zgodzeniem się na wiele filozoficznych rozstrzygnięć swego mistrza. W samej teorii idei, a więc najważniejszym punkcie systemu Ateńczyka, Stagiryta diagnozował poważny błąd. Zadawał bowiem pytanie: w jaki sposób niematerialne i niezmienne idee mogą przenikać zmienną i chaotyczną materię? Przecież są to natury skrajnie różne, sobie przeciwstawne, i w zasadzie nie ma niczego, co pozwalałoby na jakikolwiek kontakt między nimi, a co dopiero na przenikanie jednych przez drugie.

W wyniku tych rozważań teoria idei została zastąpiona teorią substancji, a dualizm świata, czyli rozbicie go na świat idealny i świat materialny, został zniesiony. Arystoteles stwierdził bowiem, że każdy byt ma przyczynę materialną i przyczynę formalną, ma więc zarówno materię, z której się składa, jak i abstrakcyjną formę, która decyduje o jego właściwościach i specyfice. Zniesienie dualizmu świata polega w tym miejscu na tym, że nie postrzegamy danego bytu jako połączenia dwóch różnych światów, czyli idealnego i materialnego, lecz jego materialną podstawę i abstrakcyjną formę uważamy za dwie strony danej rzeczy. Byt, który ma dwie wspomniane przyczyny – materialną i formalną – nazywał Stagiryta substancją. Tak powstało pojęcie, które również ma swą własną, złożoną historię, a dziś stanowi termin chemiczny i fizyczny, oznaczający grupę tych samych pierwiastków czy związków chemicznych oraz ich mieszanin.

Słownik