Przeczytaj
Mozaika polityczna
Polska scena polityczna w dwudziestoleciu międzywojennym charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem partii i stronnictw. Do sejmu w wyborach parlamentarnych z lat 1919‑1928 dostawało się kilkanaście komitetów wyborczych. Skutkowało to dużym rozdrobnieniem sceny politycznej, a to z kolei utrudniało tworzenie koalicji. Jeśli już do nich dochodziło, to były one bardzo niestabilne. Dodatkowo wrażenie chaosu pogłębiały ciągłe rozłamy i fuzje dokonujące się w partiach politycznych. W wyniku wyborów z 1922 r. w sejmie znalazło się 10 klubów parlamentarnych, a pod koniec tej kadencji było ich już 17. We wspomnianym okresie wiele partii przeszło też ewolucję, czego wyrazem było łączenie się stronnictw tej samej formacji. Proces ten nasilił się w latach 30., co było związane z koniecznością konsolidacji sił wobec narastającego konfliktu politycznego z sanacjąsanacją.
Partie polityczne funkcjonujące w dwudziestoleciu międzywojennym reprezentowały ruch narodowy, ludowy, socjalistyczny i komunistyczny; po zamachu majowym doszło jeszcze ugrupowanie wysuwające ideę współpracy z rządem. Ugrupowania, które rozpoczynały swoją działalność po odzyskaniu niepodległości, przetrwały w różnej formie do wybuchu II wojny światowej.
Bóg i naród
Największą popularnością w pierwszych latach niepodległości cieszyła się Narodowa DemokracjaNarodowa Demokracja, zwana w skrócie endecją. Głównymi jej przywódcami byli Roman Dmowski oraz bracia Władysław i Stanisław Grabscy.
Przypomnij sobie, jaką rolę Roman Dmowski odgrywał w okresie przed powstaniem niepodległego państwa polskiego, i wskaż dwa argumenty, które przemawiają za tym, że zasługuje on na pamięć potomnych.
Partia ta swoimi korzeniami sięgała XIX w. W 1919 r. ugrupowanie zmieniło nazwę na Związek Ludowo‑Narodowy. Najważniejszym hasłem, wokół którego skupiał się program ideologiczny partii, był nacjonalizmnacjonalizm. Endecja postulowała utworzenie państwa narodowego z ograniczonymi prawami innych mniejszości, zwłaszcza Żydów i Niemców, propagowała konserwatywny model Polaka katolika oraz opowiadała się za ideą solidaryzmu społecznegosolidaryzmu społecznego. W pierwszym okresie funkcjonowania demokracji parlamentarnej (do 1926 r.) endecja wchodziła w koalicje rządowe z innymi ugrupowaniami prawicowymi lub centroprawicowymi: chadecją oraz PSL‑Piast.
Porównaj wyniki wyborów z 1922 i 1928 r. i ustal, w której części Polski ugrupowania prawicowe straciły najwięcej wyborców.
Zamach majowy oznaczał dla Roman Dmowskiego i polityków związanych z reprezentowaną przez niego opcją polityczną spektakularną klęskę i odsunięcie od władzy. Zmusił partię do przewartościowania swojego programu i zmiany taktyki walki partyjnej. W grudniu 1926 r. powstał Obóz Wielkiej PolskiObóz Wielkiej Polski – organizacja polityczna o charakterze ponadpartyjnym, która miała skupiać wszystkich polityków o nastawieniu prawicowym. Struktura tego ugrupowania była zbliżona do organizacji partii faszystowskich, a w programie akcent położono na kwestie narodowe z wyłączeniem praw innych narodów. Ugrupowanie to było najliczniejsze w Polsce przełomu lat 20. i 30. (liczyło od 200 do 300 tys. członków), ale nie doprowadziło do zjednoczenia całej prawicy. W ten sposób Dmowski wyjaśniał powody założenia organizacji:
Tworząc Obóz mieliśmy przed oczami faszyzmfaszyzm. Rozwój wypadków zepchnął na plan drugi sprawy natury politycznej, a wydźwignął momenty gospodarcze i socjalne. Dziś można powiedzieć, że system rządów wzorowanych na faszyzmie jest dobry na czas krótki, by od niego przejść do innego, bo sam jest za kosztowny. Jest on bowiem systemem rządów absolutnych, a ten rząd właśnie potrzebuje największej machiny państwowej, by infiltrować wszędzie swoje wpływy […].
Indeks dolny Polecenie
Określ, jakie motywy założenia Obozu Wielkiej Polski podaje Roman Dmowski. Indeks dolny koniecPolecenie
Określ, jakie motywy założenia Obozu Wielkiej Polski podaje Roman Dmowski.Źródło: tekst dostępny online: pl.wikipedia.org.
W łonie Obozu z czasem zaczął się wyodrębniać silnie radykalny nurt, którego rdzeniem byli młodzi działacze. Z ich inicjatywy w 1934 r. powstał Obóz Narodowo- Radykalny (później rozbił się na dwa ugrupowania: ONR‑Falanga i ABC).
Wypisz dwa postulaty znajdujące się w deklaracji programowej ONR‑u, które świadczą o jego skrajnie prawicowym charakterze.
Niezależnie funkcjonowało Stronnictwo Narodowe (przemianowane ze Związku Ludowo‑Narodowego w 1928 r.) ze swoim umiarkowanym programem polskiej prawicy, opartym na służbie narodowi, solidaryzmie i religii katolickiej. Partia ta traciła jednak wpływy i znaczenie na rzecz ugrupowań bardziej radykalnych i związanych ze środowiskiem Obozu.
Na prawej stronie sceny politycznej, obok endecji, znalazła się również chadecja, czyli Chrześcijańska Demokracja. Podstawę programu tej partii stanowiła społeczna nauka Kościoła katolickiego (w szczególności encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum z 1891 r.). Chadecy podzielali w dużym stopniu poglądy endecji: postulowali solidaryzm społeczny i oparcie się na religii. Jednocześnie partia ta występowała przeciwko socjalizmowi i komunizmowi, stając na straży własności prywatnej. Po zamachu majowym chadecy przeszli do opozycji i współdziałali w ramach CentrolewuCentrolewu, a od 1937 r. w ramach nowo utworzonego ugrupowania zwanego Stronnictwem PracyStronnictwem Pracy.
Przypomnij sobie pierwszy okres kształtowania się niepodległego państwa polskiego i odpowiedz, dlaczego pomnik Korfantemu wystawiono w Katowicach.
Chłop potęgą jest i basta
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, obok ugrupowań związanych z ruchem narodowym, ważną rolę na polskiej scenie politycznej odgrywały stronnictwa chłopskie. Z powodu różnic ideowych nie udało się doprowadzić do zjednoczenia ruchu ludowego. Największym spośród ugrupowań ludowych było Polskie Stronnictwo LudowePolskie Stronnictwo Ludowe-Piast (PSL‑Piast), reprezentujące interesy bogatych chłopów. Jego działacze opowiadali się za reformą rolną polegającą na przekazaniu ziemi małorolnym i bezrolnym chłopom, ale z pełnym odszkodowaniem dla właścicieli. Postulowali też tworzenie dużych gospodarstw rolnych. PSL‑Piast wyznawał światopogląd chrześcijański. Głównym działaczem i niekwestionowanym liderem tej partii był Wincenty Witos, przed zamachem majowym pełniący kilkukrotnie funkcję premiera.
Drugim ugrupowaniem chłopskim, o bardziej radykalnym programie, był PSL‑Wyzwolenie. Elektorat tej partii stanowili głównie ubodzy chłopi oraz pracownicy rolni oczekujący na przeprowadzenie reformy rolnej. Program partii z 1921 r. głosił m.in.:
Lud polski, w warstwie chłopskiej skupiający się, jest nie tylko olbrzymią większością narodu; jest on nadto praźródłem jego myśli i charakteru, skarbnicą jego najistotniejszych wartości duchowych i moralnych. Z niego rozrasta się całokształt życia narodowego i państwowego.
Cytat za: Jerzy Mazurek, Kraj a emigracja. Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej (do 1939 roku), Biblioteka Iberyjska, Warszawa 2006, s. 335.
Celem ugrupowania było zabezpieczenie interesu warstwy chłopskiej. Działacze PSL‑Wyzwolenie postulowali radykalną reformę rolną bez odszkodowania. Uważali, że podstawą gospodarki jest rolnictwo, i głosili konieczność uspołecznienia najważniejszych gałęzi przemysłu. Początkowo PSL‑Wyzwolenie poparło zamach majowy Józefa Piłsudskiego, ale później znalazło się wśród ugrupowań tworzących Centrolew; w ramach sojuszu związani z tą partią politycy działali na rzecz obalenia systemu rządów sanacyjnych.
W dwudziestoleciu międzywojennym ruch ludowy ulegał licznym przekształceniom. W 1931 r. wszystkie jego odłamy połączyły się i utworzyły Stronnictwo Ludowe, którego program został zradykalizowany, a głównym hasłem stały się reforma rolna bez odszkodowania oraz agraryzmagraryzm.
Zinterpretuj symbole używane przez ruch ludowy.
Za wolność, równość i sprawiedliwość społeczną
Najważniejszą partią polskiej lewicy była Polska Partia SocjalistycznaPolska Partia Socjalistyczna – ugrupowanie o bogatym doświadczeniu i tradycji. Z nim związany był Józef Piłsudski, ale po zakończeniu wojny zdecydował się na wystąpienie. Początkowo wydawało się, że partia ta będzie dominować na polskiej scenie politycznej, wyniki wyborów parlamentarnych przekreśliły jednak te nadzieje.
Porównaj współczesny wygląd sejmu z tym z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Czy więcej dostrzegasz różnic, czy podobieństw?
Polscy socjaliści głosili hasła odbudowy Polski jako republiki demokratycznej. W sferze gospodarczej i społecznej postulowali program radykalnych reform. Domagali się przekazania na własność społeczeństwa podstawowych gałęzi przemysłu (np. wydobywczego) oraz wprowadzenia praw pracowniczych, m.in. 46‑godzinnego tygodnia pracy, zakazu pracy dla dzieci, prawa do organizowania strajków i uczestnictwa w związkach zawodowych, równej płacy dla obu płci za tę samą pracę. Socjaliści w początkowym okresie funkcjonowania demokracji parlamentarnej stali w opozycji wobec rządów centroprawicowych. W 1926 r. PPS poparła zamach majowyzamach majowy Józefa Piłsudskiego, a zorganizowany przez nią strajk kolejarzy uniemożliwił rządowi przerzucenie sił do stolicy. W późniejszych latach doszło do rozłamu w PPS‑ie. Część działaczy przeszła do opozycji i stanowiła główną siłę Centrolewu – sojuszu partii centrowych i lewicowych zwalczających autorytarne rządy Józefa Piłsudskiego.
Z czerwoną gwiazdą
Na marginesie polskiej sceny politycznej znajdowali się komuniści. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski) została utworzona w 1918 r. z połączenia Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz PPS‑Frakcji Rewolucyjnej. Celem działaczy tej partii było przeprowadzenie radykalnej rewolucji społecznej, która doprowadziłaby do zniesienia dotychczasowego porządku społecznego oraz nacjonalizacji gospodarki. Komuniści domagali się likwidacji państwa polskiego oraz wcielenia jego ziem do ZSRS.
Od początku swojego istnienia partia komunistyczna działała w Polsce nielegalnie. W okresie największego rozkwitu, czyli w połowie lat 30. XX w., liczyła ok. 10 tys. członków; przeważali w tym składzie Żydzi, Białorusini i Ukraińcy. W 1937 r. Stalin podjął decyzję o delegalizacji Komunistycznej Partii Polski. Jej główni działacze zostali wezwani do Moskwy, gdzie ich zamordowano. Przeżyli wyłącznie ci, którzy w tym czasie przebywali w polskich więzieniach.
W jaki sposób autor plakatu stara się zniechęcić do głosowania na komunistów?
We współpracy z rządem
Zamach majowy i przejęcie władzy przez obóz sanacji przyniosły duże zmiany na polskiej scenie politycznej. Większość ugrupowań prawicowych i centrolewicowych przeszła do opozycji, zreorganizowała swoją taktykę i metody walki politycznej. Powstały nowe organizacje o bardziej radykalnych programach. Przekształceniom uległy też warunki rywalizacji politycznej. Posłowie opozycyjni byli szykanowani, a wybory fałszowane (np. wybory brzeskie z 1930 r.). Elitę rządzącą reprezentował w sejmie założony w 1927 r. Bezpartyjny Blok Współpracy z RządemBezpartyjny Blok Współpracy z Rządem z Walerym Sławkiem, bliskim współpracownikiem Piłsudskiego, na czele. W założeniu nie miała to być partia polityczna, lecz organizacja zrzeszająca ludzi o różnych poglądach i interesach, wyznających kult Józefa Piłsudskiego oraz te same wartości. W rzeczywistości BBWR stał się ugrupowaniem dążącym głównie do utrzymania władzy przez ekipę sanacyjną:
Deklaracja przedwyborcza BBWR z 1928 r.
Idziemy do obecnych wyborów pod hasłem, by to przeklęte zło, które trawiło tak jeszcze niedawno nasze państwo, nie mogło nigdy powrócić. […] Młoda, nie dość silna i nie dość zwarta machina państwowa stała się żerowiskiem najrozmaitszych wpływów i protekcji, które decydowały o wykonywaniu ustaw i rozporządzeń, o mianowaniach itp. Sejmy nasze obalały raz po raz z lekkomyślną pochopnością gabinety, nie zdając sobie sprawy, co dalej będzie […]. Nakazem chwili obecnej jest nie dopuścić tych metod rządzenia państwa. Musimy dążyć do tego rozprzęgania państwa. Musimy dążyć do tego, aby przyszły Sejm i Senat wróciły władzę prezydentowi, dokonały mądrego w zasadach i praktyce rozdziału uprawnień władzy wykonawczej i ustawodawczej […]. Polska dzisiejsza wymaga i pragnie silnego rządu, który by podołał ogromnym zadaniom, stojącym przed odbudowanym państwem […]. Dlatego uważamy, że współpraca z rządem marszałka Piłsudskiego jest dziś dla każdego obywatela nakazem obowiązku patriotycznego i mądrości stanu.Indeks dolny Polecenie
Określ, jakie powody udziału w wyborach podane zostały w deklaracji wyborczej BBWR‑u. Indeks dolny koniecPolecenie
Określ, jakie powody udziału w wyborach podane zostały w deklaracji wyborczej BBWR‑u.Źródło: Deklaracja przedwyborcza Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem z 21 I 1928 r. w: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998, s. 163–164.
Po śmierci Józefa Piłsudskiego BBWR uległ rozpadowi, Walery Sławek rozwiązał go w 1935 r. Próbą reaktywacji organizacji był Obóz Zjednoczenia NarodowegoObóz Zjednoczenia Narodowego utworzony na polecenie marszałka Rydza‑Śmigłego. Ugrupowanie to nie pełniło jednak funkcji platformy jednoczącej wszystkich polityków związanych z obozem rządzącym.
Słownik
(z łac. agrarius – rolny) doktryna społeczna głosząca, że podstawą gospodarki jest rolnictwo oparte na niezależnych gospodarstwach chłopskich
koalicja wyborcza utworzona w 1928 r. z połączenia ugrupowań narodowych i katolickich
ugrupowanie polityczne powstałe z inicjatywy Walerego Sławka w 1927 r., którego celem była walka parlamentarna i utrzymanie władzy przez ekipę sanacji, istniał do 1935 r.
(właśc. Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu) sojusz partii centrowych i lewicowych powstały w 1929 r. w celu zwalczania rządów sanacyjnych
powstała w 1922 r. koalicja wyborcza ugrupowań narodowych ze Związkiem Ludowo‑Narodowym i chadekami na czele
(wł. fascismo z fascio – wiązka, związek, od łac. fasces – wiązki, rózgi liktorskie) doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej i kładąca akcent na powstanie silnego państwa z silną władzą jednej osoby
partia polityczna powstała w 1918 r. z połączenia PPS‑Lewica i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, opowiadająca się przeciwko niepodległości państwa polskiego i postulująca program radykalnych reform społecznych i ekonomicznych
(od pierwszych liter nazywana endecją) polski ruch polityczny powstały pod koniec XIX w., głoszący hasła nacjonalistyczne, głównym ideologiem był Roman Dmowski; w 1919 r. ND przemianowana została na Związek Ludowo‑Narodowy
(z łac. natio – naród) ideologia powstała w XIX w., według której naród stanowi najwyższą wartość
organizacja polityczna powstała na polecenie marszałka Edwarda Rydza‑Śmigłego w 1936 r., jej członkowie wywodzili się ze środowiska sanacyjnego
organizacja polityczna obozu narodowego o radykalnym programie, głosząca hasła skrajnie narodowe, powstała w 1926 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego
partia polityczna o poglądach socjalistycznych, założona w 1892 r., początkowo związany z nią był Józef Piłsudski; w 1906 r. podzieliła się na PPS‑Frakcję Rewolucyjną o nastawieniu niepodległościowym (później funkcjonowała jako PPS) oraz PPS‑Lewicę, która po połączeniu z Socjaldemokracją Królestwa Polski i Litwy utworzyła w 1918 r. Komunistyczną Partię Robotniczą Polski
ugrupowanie polityczne powstałe w XIX w., kładące nacisk w swoim programie na interesy warstwy chłopskiej, głoszące potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej i postulujące agraryzm; w 1913 r. podzieliło się na PSL‑Piast i PSL‑Wyzwolenie; w 1931 r. doszło do zjednoczenia wszystkich ugrupowań ludowych i powstania Stronnictwa Ludowego; głównymi działaczami ruchu ludowego w dwudziestoleciu międzywojennym byli Wincenty Witos i Maciej Rataj
(z łac. sanatio – odnowienie) system rządów ustanowiony po zamachu majowym z 1926 r., w wyniku którego do władzy doszli ludzie związani z Józefem Piłsudskim; celem tych rządów było uzdrowienie sytuacji w kraju
(z franc. solidaire – solidarny, od łac. solidus – trwały, całkowity) kierunek społeczno‑polityczny powstały w XIX w., zakłada naturalną wspólnotę interesów wszystkich warstw społecznych; był jednym z głównych haseł Narodowej Demokracji
partia polityczna powstałą w 1937 r. o charakterze chadeckim
nielegalne obalenie rządu przez Józefa Piłsudskiego, dokonane w maju 1926 r.; w wyniku tego wydarzenia doszło w Polsce do powstania autorytarnej formy rządów
Słowa kluczowe
Narodowa Demokracja, Polskie Stronnictwo Ludowe, socjaliści, komuniści, BBWR, II Rzeczpospolita, dzieje II Rzeczypospolitej
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
J. Mazurek, Kraj a emigracja. Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej (do 1939 roku), Warszawa 2006.
W. Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981.
W. Najdus, Ignacy Daszyński 1866–1936, Warszawa 1988.
A. Paczkowski, Prasa a kultura polityczna w Drugiej Rzeczypospolitej: kampania wyborcza 1922 r., „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 17/4, 1978.
A. Ajnenkiel, Historia sejmu polskiego, t. 2, cz. 2 (II Rzeczpospolita), Warszawa 1989.
T. Nałęcz, Rządy Sejmu 1921–1926, Warszawa 1991, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego.