Dlaczego Bóg stworzył świat?

RM3DYlOzgRKXF1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jest łysiejące, ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy. Ma poziome zmarszczki na twarzy oraz wydatne usta. Nosi okulary w okrągłych oprawkach. Mężczyzna ubrany jest w sweter. Siedzi przy biurku, na którym znajdują się maszyna do pisania i figurka astronauty.

Filozofów zawsze interesował problem powstania kosmosu. Niektórzy pytali tylko o to, w jaki sposób świat powstał, inni także, dlaczego powstał. W tym drugim pytaniu kryje się potrzeba poszukiwania sensu istnienia świata. W wersji laickiej pytanie to może przybrać formę: dlaczego raczej istnieje coś niż nic? W wersji teologicznej: dlaczego Bóg stworzył świat? Tradycyjna odpowiedź teologiczna głosi, że Bóg stworzył świat z miłości. Hegla wyjaśnienie to nie satysfakcjonuje, gdyż jego zdaniem omija ono właściwy problem i zawiera sprzeczność: jeżeli Bóg jest istotą doskonałą, to nie można sobie wyobrazić żadnego powodu, dla którego miałby stworzyć świat. Nie potrzebował przecież niczego stwarzać, bo niczego nie brakowało mu do pełni. Zdaniem Hegla, trzeba więc przyjąć, że Bóg był jednocześnie doskonały i niedoskonały, a akt stworzenia świata służył przezwyciężeniu tej sprzeczności. Jak to jest jednak możliwe, żeby Bóg był jednocześnie doskonały i niedoskonały?

Pierwotnie Bóg, istota doskonała, jest jedynie bytembytbytem w sobie (in sich sein) – to, że nie zna siebie, stanowi rys niedoskonałości w jego doskonałości. Chce on wiedzieć o sobie, tzn. stać się także bytem dla siebie (für sich sein). W tym celu musi powstać coś wobec niego przeciwnego, jego negacja, antyteza Boga.

Bóg‑Absolut jest tezą, a świat jego antytezą, dokładnym przeciwieństwem Boga − taki był przynajmniej w momencie stworzenia. Można więc powiedzieć, że świat stanowi rodzaj lustra, w którym przegląda się Absolut, żeby siebie poznać.

RmLrHfj8V7Feb

Ilustracja przedstawia scenę zbiorową, której akcja dzieje się na niebie wśród chmur. Wśród postaci wyróżnia się kobieta w złotej sukni, od której bije blask.

Poznanie to ma charakter historyczny, tzn. rozwija się w czasie. Pierwotnie bowiem Absolut ogląda siebie w świecie zmysłowym (w „tym, co inne”) i nie rozpoznaje się, gdyż światem rządzi konieczność (podczas gdy istotą Absolutu jest wolność) a on nie ma w nim świadomości. Porzuca więc ów świat i jako duch wciela się w historię człowieka i jego instytucje. Ostatnim etapem wędrówki i kształtowania się ducha jest filozofia, która ujmuje pełną prawdę o rzeczywistości w formie pojęciowej (spekulatywnejspekulatywnyspekulatywnej, naukowej) – jako duch absolutny Absolut osiąga tam pełnię samowiedzy i wolności (istnieje „dla siebie”). Można więc powiedzieć, że Absolut, będąc w świecie, oddziałuje na świat (popycha np. ludzi do określonych działań) i to w taki sposób, żeby świat ukazał mu jak w lustrze, kim on sam jest. Oddziaływanie to w religii chrześcijańskiej nazywa się Opatrznością. Hegel dystansuje się jednak od tej koncepcji, twierdząc, że stanowi ona wyraz niezrozumienia stosunku Boga do świata. Absolut wpływa bowiem na świat nie ze względu na dobro człowieka, lecz w celu osiągnięcia pełni samowiedzy. Jak ujmuje to Hegel:

Pojęcie alienacji

Jednym z narzędzi, których Hegel używał do opisu procesu rozwoju Absolutu, było pojęcie alienacjialienacjaalienacji (wyobcowania). Absolut – który ze swej istoty jest podmiotem – żeby siebie poznać, musi się uzewnętrznić: stać się dla siebie przedmiotem, a więc czymś względem siebie obcym. Tworzy więc świat przyrody, w którym pierwotnie się nie rozpoznaje.

Alienacja to właśnie ów proces wyobcowywania się Absolutu, kiedy to Absolut uświadamia sobie swoją inność względem przedmiotu, w który się wcielił. Wraz z rozwojem Absolutu i powstawaniem kolejnych, doskonalszych form jego przejawów w obrębie dziejów ludzkości alienacja stopniowo zanika: Absolut coraz pełniej identyfikuje się ze swymi nowymi wcieleniami, a także rozpoznaje się w tym, co początkowo jawiło mu się jako obce. Na gruncie filozofii państwa przez pojęcie alienacji Hegel rozumie proces, w trakcie którego narody odgrywające przez pewien okres wiodącą rolę w historii wskutek skostnienia struktur ustrojowych stają się obce względem ducha świata. Ich ustrój, choć początkowo służy wolności i umożliwia jej pełniejszą realizację, z czasem zastyga w swym pierwotnym kształcie, hamując dalszy rozwój świadomości wolności i ducha.

RqUvLVuG9oKFA1

Ilustracja przedstawia stojący na ziemi pisuar. Znajduje się na nim napis: R. Mutt, 1917.

We współczesnej filozofii czy kulturoznawstwie przez alienację rozumie się zjawisko polegające na tym, że niektóre wytwory człowieka zarówno materialne, jak i duchowe (tj. narzędzia, technologie, idee, instytucje) uniezależniają się od niego i zaczynają funkcjonować niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, by stać się celem samym w sobie i podporządkować sobie ich twórcę. Przykładem może być alienacja biurokracji, która zamiast służyć ludziom zaczyna służyć samej sobie. Proces Franza Kafki i Pamiętnik znaleziony w wannie Stanisława Lema ukazują skrajną postać tego rodzaju wyobcowania.

Słownik