Pisarze i ich dzieła: Witold Gombrowicz i Witkacy

Witold Gombrowicz (1904–1969)

RZSrbjzkbAcBu1

Zdjęcie przedstawia naścienny mural. Znajduje się na nim sylwetka dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie, zaczesane na bok włosy oraz zmarszczki na twarzy. Mężczyzna mruży oczy. Ubrany jest w garnitur z krawatem. Trzyma ręce w kieszeniach spodni.

Powieściopisarz, dramaturg i eseista, pochodził z rodziny szlacheckiej, ziemiańskiej, ale jego rodzice przenieśli się do Warszawy, kiedy chłopiec miał siedem lat. W stolicy zatem uczęszczał do gimnazjum i studiował prawo, a później w Paryżu filozofię i ekonomię. Niedługo uprawiał wyuczony zawód, bo szybko zdecydował się poświęcić całkowicie literaturze. Debiutował w latach 30. opowiadaniami, ale rozgłos przyniosła mu dopiero pierwsza powieść – Ferdydurke (1937). W dwudziestoleciu międzywojennym zdążył jeszcze napisać sztukę Iwona, księżniczka Burgunda i nieskończoną powieść sensacyjną Opętani. W sierpniu 1939 r. wypłynął do Argentyny i tam zastał go wybuch wojny. Po wojnie pracował w banku w Buenos Aires i pisał, nie znajdując jednak na ogół zrozumienia. Dopiero lata 60. przyniosły Gombrowiczowi popularność na Zachodzie Europy, co pozwoliło mu wyjechać najpierw na stypendium do Niemiec Zachodnich, a później przenieść się do Francji, gdzie mieszkał do końca życia. W okresie argentyńskim powstał dramat Ślub (rodzaj parodii tragedii szekspirowskiej; skupia się na relacjach między ludźmi, a także problematyce ojczystej tradycji) oraz powieści Trans‑Atlantyk i Pornografia. W 1965 r., już w czasie, gdy pisarz mieszkał pod Paryżem, ukazała się kolejna powieść Kosmos. Kilka lat wcześniej Gombrowicz zaczął wydawać osobisty i filozoficzny Dziennik, do którego dołączył dramat groteskowodramat groteskowydramat groteskowo-historiozoficzny Operetka.

Gombrowicz jest niewątpliwie jednym z nielicznych polskich pisarzy o światowej sławie. Tematy, które podejmował, nie ograniczają się do kwestii wyłącznie polskich. Najczęstsze motywy jego twórczości to niedojrzałość i forma (maska, konwenans, schemat), wolność i źródło form. Człowiek, aby być wolnym, musi walczyć z formą, stale się zmieniając, nie przystając ani na chwilę w zmienianiu kolejnych wcieleń. Autor Ferdydurke był mistrzem parodiiparodiaparodii i groteskigroteskagroteski, jego postawę natomiast można określić jako bliski egzystencjalizmowiegzystencjalizmegzystencjalizmowi sceptycyzm.

Ferdydurke

Powieść, uważana dziś za jedną z najwybitniejszych powieści dwudziestolecia (wydana w 1937), opowiada o losach 30‑letniego pisarza Józia Kowalskiego – zarazem bohatera i narratora (jego dzieło to Pamiętnik z okresu dojrzewania; notabene książkę pod takim tytułem wydał sam Gombrowicz w 1933, rok przed własnymi trzydziestymi urodzinami), który zamieniony przez belfra Pimkę w gimnazjalistę, przeżywa okres dojrzewania, zostaje poddany tradycyjnej nauce i wychowaniu. Zamieszkuje na stancji w domu postępowych państwa Młodziaków i ich córki, „nowoczesnej pensjonarki” Zuty. Wyrusza na wieś do ziemiańskiego dworu Hurleckich, gdzie jego kolega Miętus postanawia „bratać się” z ludem, co powoduje fantastyczną rewolucję.

Fabuła, która nie ma wiele wspólnego z powieścią realistyczną, jest pretekstem do drwiny z ówczesnej kultury i obyczajowości, zarówno tradycyjnej, jak i liberalno‑postępowej. Jest też prezentacją koncepcji całkowitej zależności jednostki od opinii innych (czyli od „gęby”; na tej zasadzie Pimko, traktujący 30‑letniego mężczyznę jak ucznia, sprawia, że w istocie staje się on uczniem) oraz od „formy” (konwencji społecznej, stereotypu). Człowiek istnieje tylko w relacji z innymi („jest najgłębiej uzależniony od swego odbicia w duszy drugiego człowieka”), a rozwijać się może jedynie poprzez stałą ucieczkę przed „gębą” i formą, przez istnienie w wiecznej niedojrzałości, młodości (wyraźna fascynacja tym okresem buntu, rozkwitu sił witalnych i niepohamowanej energii).

Fabuła przerywana jest powiastkami alegorycznymi, poprzedzanymi przedmowami, w których autor wyjaśnia swoje założenia filozoficzne i światopoglądowe. Los człowieka według Ferdydurke (schemat powtórzony trzykrotnie: w szkole, na stancji i w dworze) można w skrócie opisać następująco: proces „upupiania”, „ugębiania” – ucieczka przed „pupą”, „gębą” – doprowadzenie do rozpadu „formy” – chaos, „kupa” (rezultat rozbicia „formy” i ucieczki przed „gębą”). „Gęba” (maska) to jedyna dostępna forma istnienia człowieka, przed którą niepodobna uciec inaczej niż w inną „gębę”. Gombrowicz żongluje słowami, oznaczającym części ludzkiego ciała, nadając im własne znaczenia i bawiąc się ich znaczeniami potocznymi.

Środowiska, w których Józio poddawany jest „ugębianiu” i „upupianiu”:

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy, 1885–1939)

Syn Stanisława Witkiewicza, krytyka, malarza i pisarza Młodej Polski, który na rodziców chrzestnych syna wybrał aktorkę Helenę Modrzejewską i góralskiego gawędziarza i przewodnika Sabałę. Sławny ojciec kierował także w domu nauką chłopca, który jedynie na egzaminy dojeżdżał do Lwowa. Jeszcze przed maturą Stanisław Ignacy zaczął malować pejzaże, a po egzaminie dojrzałości (1903) wyjechał do Włoch i Monachium. W Krakowie zaczął studiować malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych, szybko jednak zrezygnował i podjął naukę u Władysława Ślewińskiego, który pokazał młodemu artyście nowoczesne obrazy, m.in. Paula Gauguina. W 1908 r., po pobycie w Paryżu, znów studiował w Krakowie, udzielając się towarzysko i formułując podstawy koncepcji Czystej Formy.

RqG5ebRoQpnHz

Zdjęcie przedstawia naścienny mural. Znajduje się na nim wyglądający przez otwarte okno starszy mężczyzna. Ma krótkie włosy, których fragment opada na czoło. Mężczyzna trzyma ręce na biodrach. Ma podłużną twarz ze zmarszczkami i wydatnym nosem. Ubrany jest w jasną koszulę.

Rok później Witkacy napisał pod wpływem romansu z Ireną Solską swoją pierwszą powieść – 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta. Po roku podróży zamieszkał w Zakopanem, gdzie zaręczył się z Jadwigą Janczewską. Przeżył załamanie, kiedy narzeczona popełniła samobójstwo (1914). Przyjaciel, Bronisław Malinowski, zaproponował Witkacemu udział w wyprawie naukowej na Nową Gwineę w charakterze rysownika i fotografa. Artysta przyjął propozycję, ale na wieść o wybuchu wojny wrócił do kraju i wstąpił do szkoły wojskowej. W Petersburgu, gdzie odwieziono rannego na froncie, przeżył rewolucję październikową. Było to dla niego niezwykle ważne doświadczenie.

RYxBLE6WMxhGU

Ilustracja przedstawia kobiecą postać w rozłożystej sukni z przymkniętymi oczami. Nad nią znajduje się postać w ciemnym stroju, z długimi palcami i owalną głową ze spiczastymi uszami, zmarszczkami oraz złowrogim spojrzeniem. W tle po lewej są dwie kobiety w sukniach, a po prawej łysiejący mężczyzna w ciemnym stroju.

W 1918 r. wrócił do Polski, pisał dramaty i prace estetyczne (Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia). Do 1924 r. powstało około 30 sztuk teatralnych i pierwsze z nich miały swoje realizacje sceniczne. Witkacy ożenił się z Jadwigą Unrug. Napisał kolejną powieść, Pożegnanie jesieni. Koniec lat 20. to pogłębienie się zainteresowań filozoficznych artysty, który chętnie przebywał w kręgu filozofów, spotykając się m.in. z Władysławem Tatarkiewiczem i Stefanem Szumanem. Lata 30. przyniosły książki formułujące koncepcje filozoficzne Witkacego i opisujące doświadczenia z narkotykami. Powstają Szewcy, uznani za podsumowanie i szczytowe osiągnięcie w dramaturgii autora. 5 września 1939 r. Witkacy opuścił Warszawę, kierując się na wschód. Na Polesiu, na wieść o wkroczeniu do Polski wojsk radzieckich, popełnił samobójstwo (18 września 1939).

Słownik