Syberia to olbrzymia kraina leżąca w północno‑wschodniej części Rosji. Znajduje się na kontynencie azjatyckim i liczy około 12,7 mln km². Była to ziemia bardzo słabo zaludniona, ale bogata w surowce. Jej systematyczne zaludnianie rozpoczęło dopiero Imperium Rosyjskie w XVIII w., dążące do eksploracji Syberii w celu wykorzystania jej bogactw. Dlatego potrzebni byli osadnicy, badacze i robotnicy. Ponieważ ciężko było znaleźć tylu chętnych dobrowolnie, postawiono na zesłańców.

Pierwsi zesłańcy – konfederaci barscy i powstańcy kościuszkowscy

Za pierwszych zesłańców na Syberię uznajemy jeńców polskich z czasów wojen Stefana Batorego z Iwanem IV Groźnym. W XVII w. za Ural trafili jeńcy z kolejnych wojen polsko‑rosyjskich. Byli oni wykorzystywani do budowy Tomska i Krasnojarska, uprawiali rolę i tworzyli cywilizację, wykorzystując swoją wiedzę do podboju Syberii. Na przykład do Kaługi w 1767 r. z polecenia Nikołaja Repnina zesłano biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego oraz hetmana polnego koronnego Wacława Piotra Rzewuskiego z synem Sewerynem Rzewuskim. W XVIII w. dużą grupę zesłańców tworzyli konfederaci barscy. Łącznie na Syberię zesłano około 14 tysięcy konfederatów. Tam rekrutowano ich między innymi do służby wojskowej albo zmuszano do osiedlenia. Polacy, którzy przyjmowali prawosławie, byli zwalniani z obowiązku służby wojskowej, ale korzystali z tego nieliczni. Ponad 5600 konfederatów walczyło z Kałmukami i tłumiło powstanie Pugaczowa w 1773 r. W tym samym roku ogłoszono amnestię dla zesłanych Polaków, ale nie dotyczyła ona tych, którzy służyli w armii rosyjskiej.

Do wcześniejszych zesłańców dołączyli kolejni po upadku Rzeczypospolitej, byli to powstańcy kościuszkowscy. Na zesłanie skazano około 20 tysięcy osób. Dla tej grupy w 1796 r. car Paweł I wydał ukaz, który pozwalał im powrócić do domu. Według danych carskich miało z tego prawa skorzystać większość z zesłanych 20 tysięcy osób. Kolejną grupą zesłańców byli jeńcy polscy wzięci do niewoli w czasie wyprawy Napoleona I Bonapartego na Rosję w 1812 r. Na zsyłkęzsyłkazsyłkę trafiło wtedy około 9000 jeńców.

Wiek XIX pod znakiem Syberii

W XIX stuleciu wielu Polaków i obywateli byłej Rzeczypospolitej trafiło na Syberię. Decyzją kongresu wiedeńskiego, ziemie byłego Księstwa Warszawskiego w większości przypadły Rosji. Na nich car Aleksander I utworzył Królestwo Polskie, w którym zasiadał na tronie jako król. Nadając Królestwu Polskiemu konstytucję, nie zamierzał jej respektować, co spowodowało utworzenie się opozycji i doprowadziło do powstania listopadowego. Wobec opozycjonistów władze carskie zastosowały bogaty wachlarz represji z zsyłką na czele. Zostali na nią skazani filomaci i filareci wileńscy, konspiratorzy współpracujący z dekabrystami.

Po klęsce powstania listopadowego

Fala migracji na Syberię wezbrała po klęsce powstania listopadowego. Na zesłanie lub do armii carskiej trafiło wtedy około 28 tysięcy osób. Służba trwała od 15 do 25 lat. Wielu zmarło, nie doczekawszy końca służby, zaś ci, którzy ją przeżyli, nie mieli środków, by powrócić do kraju, dlatego zostali w Rosji. Dodatkowo w latach 1831–1832 kilka tysięcy polskich dzieci uczestników powstania wcielono do specjalnych batalionów wojsk rosyjskich jako tzw. kantonistówkantonistakantonistów. W trakcie podróży z Warszawy do Bobrujska zmarło blisko 2/3 tych chłopców. Pozostałych wychowano na wiernych żołnierzy imperium carów.

R1CIMyl7VCmMU

Ilustracja przedstawiająca zaśnieżone pole, a na nim umundurowane postaci. Mężczyźni ubrani są w długie płaszcze, na głowach mają rogatywki. Na pierwszym planie dwaj mężczyźni pochylają się, pomagają wstać z ziemi innemu mężczyźnie. Za nimi stoją czterej inni mężczyźni. Na trzecim planie, po lewej stronie postać jeźdźca. Na ziemi leży śnieg, w powietrzu wisi gęsta mgła.

Po powstaniu styczniowym

Kolejna fala to represje po powstaniu styczniowym w latach 1863–1867. Karę zesłania zastosowano wobec ponad 25 tysięcy osób biorących w nim udział. Do zesłańców często dołączali bliscy, którzy dobrowolnie towarzyszyli im w podróży na wschód Rosji. Z tej liczby na Syberię wysłano 16,8 tysiąca osób, z których ok. 23% odbywało katorgękatorgakatorgę, a wobec 12,8% zastosowano obowiązek osiedlenia się bez katorgi, ale z pozbawieniem wszelkich praw. Pozostałych skazano na osiedlenie się jako wieczystych osadników. Wśród zesłańców dominowała szlachta. Po przybyciu do Irkucka dowiadywali się, jakie będzie ich ostateczne miejsce pobytu. W najgorszej sytuacji byli ci, których wysyłano do kopalni srebra w Akatui lub do pracy przy wydobywaniu kruszców i płuczek w rejonie karyjskim. Lżejszą karą była praca w fabryce. Wiele osób pracowało przy wyrębie tajgi. Zesłańcy mieszkali w koloniach karnych, w których warunki życia były ciężkie. Tym skazanym, którzy przetrwali kilka lat katorgi, łagodzono wyrok. Stawali się oni wolni, ale mieli obowiązek zostać tam na stałe. Ludzie ci musieli w jakiś sposób zorganizować swoje życie, zarobić pieniądze, by utrzymać rodziny. Dlatego zesłańcy rozpoczęli pracę pozwalającą ucywilizować wschód imperium rosyjskiego. Z czasem się zaaklimatyzowali w tych warunkach, rozpoczynając działalność naukową i badawczą.

Kolejne etapy zsyłek miały miejsce w latach 80. XIX w., kiedy na Syberię zaczęto wysyłać osoby niewygodne dla władzy carskiej, tzw. nieprawomyślnych. Taki los spotkał w 1885 r. członków partii Wielki Proletariat.

RfZaJzQEJUY6S

Ilustracja przedstawia wnętrze pomieszczenia. Przy wąskim, skromnie zastawionym stole siedzi kilku mężczyzn. Pochylają głowy, są zamyśleni i przygnębieni. Patrzą przed siebie lub chowają głowy. Mężczyzna siedzący po prawej stronie trzyma w dłoni talerz. Obok niego siedzi postać, która składa ręce. Mężczyzna siedzący na przeciwko przygląda się płomieniowi świecy. Na stole leżą głębokie puste talerze, sztućce, pajda ciemnego chleba i świecznik. Na szczycie stołu stoi dymiący samowar. Stojący przy nim mężczyzna odkręca kurek urządzenia. Po prawej stronie stoi mężczyzna, który trzyma w dłoni złożony list.

Powstanie zabajkalskie w 1866 r.

R1JPQ480zWS0z1

Fotografia przedstawiająca kamienny nagrobek. Na jego szczycie stoi duży drewniany krzyż. Pod nim tablica z polskim godłem państwowym i nazwiskami poległych. Wokół wieńce złożone z biało-czerwonych kwiatów i szarfy w polskich barwach narodowych.

Po powstaniu styczniowym nad Bajkałem żyło wielu polskich zesłańców. Wśród nich Narcyz Celiński i Gustaw Szaramowicz, którzy zorganizowali powstanie zbrojne. Jego celem było uwolnienie polskich zesłańców w Irkucku i okolicach, którzy mieli potem przedostać się na teren Chin. Powstanie wybuchło 24 czerwca 1866 r. wśród zesłańców budujących drogę w Kułtuku. Rozbroili oni konwojentów i ruszyli wzdłuż jeziora Bajkał. Stworzyli Syberyjski Legion Wolnych Polaków. Powstańcom udało się zająć Miszychę. Skierowano przeciwko nim oddziały armii rosyjskiej wspierane przez miejscową ludność. Do decydującego starcia doszło 28 czerwca 1866 r. pod Miszychą.

Powstańcy ponieśli klęskę, poszczególne oddziały próbowały uciekać, ale w kolejnych potyczkach zostały rozbite, a ich członkowie wzięci do niewoli. Z 683 ujętych powstańców, 255 osób uniewinniono. 418 osób skazano m.in. na dożywotni pobyt na zesłaniu lub wydłużenie pobytu na zesłaniu. Na karę śmierci skazano siedmiu przywódców powstania. Wyrok wykonano 27 listopada 1866 r. na Narcyzie Celińskim, Gustawie Szaramowiczu, Władysławie Kotkowskim i Jakubie Reinerze.

Słownik