Otoczeni przez sztukę

Czy nam się to podoba, czy nie, żyjemy otoczeni przez sztukę i działalność artystyczną. Jako przykład weźmy muzykę: towarzyszy nam w radiu, w sklepie, w windzie. Do tego większość z nas słucha jej na słuchawkach. To, jakiej muzyki słuchamy, świadczy o tym, jak postrzegają nas inni. Przestrzenie, w których żyjemy, wypełnione są obrazami albo ich reprodukcjami.

R16o5N7zM1QHa1

Na ilustracji widoczne są arkusze ze znaczkami pocztowymi. Na pierwszym planie widać znaczki z obrazem Mona Lisa Leonarda da Vinci.

Otoczeni jesteśmy również sztuką użytkową. Sprzęty, których używamy na co dzień, posiadają określone walory estetyczneestetykaestetyczne. Książka ma okładkę, którą ktoś zaprojektował w taki sposób, by podobała się i przyciągała uwagę. Telefon komórkowy również nie jest tylko przyrządem do dzwonienia, ale ma określony kształt, zaplanowany tak, by podobał się kupującym.

Ta wszechobecność sztuki sprawia, że niekiedy trudno rozstrzygnąć, co jest wartościowewartościwartościowe i co jest warte uwagi. Trudno również zrozumieć sens samej sztuki. Jeżeli przyjrzymy się sztuce współczesnej, to bez odpowiedniego wprowadzenia będzie ona dla nas kompletnie niezrozumiała. Mamy więc do czynienia z sytuacją, kiedy z jednej strony jesteśmy otoczeni przez coraz większą ilość pięknych przedmiotów, pojawia się coraz więcej artystów i dzieł, a z drugiej strony coraz trudniej nam zrozumieć, o co w tym wszystkim chodzi.

Wszechobecność sztuki pokazuje również, jak dużą mamy potrzebę, by uczestniczyć w kulturze. Osobę, która nie jest zainteresowana sztuką, uznamy za nudną i niewartościową. Dlaczego tak jest? Chociażby dlatego, że sztuka świadczy o tym, kim jesteśmy, a ściślej – za kogo biorą nas inni. Nasze preferencje, zainteresowania, to, jakiej muzyki słuchamy, mówią, do jakiej grupy społecznej należymy.

R5zdn1vwrWPGK1

Zdjęcie przedstawia scenę. Znajduje się na niej zespół Sex Pistols. Na pierwszym planie widać trzech muzyków. Jeden z nich śpiewa i gra na gitarze. Drugi śpiewa, trzeci gra na gitarze. Na drugim planie widać mężczyznę grającego na perkusji.

Skoro jednak mamy taką trudność w odczytaniu znaczenia dzieł sztuki, to można zapytać, czy to trudność wrodzona czy nabyta. Czy można odbierać dzieła sztuki bez odpowiedniego przygotowania, bez specjalistycznej wiedzy? Wydaje się, że jest to niemożliwe – zarówno teraz, jak i w przeszłości. Zrozumienie dzieła sztuki zawsze wymagało odpowiedniej wiedzy i kompetencji. Dzieła, które obecnie uznamy za klasyczne, również tego wymagają, chociaż nie dostrzegamy tych wymagań – wydają się nam one oczywiste. Oznacza to zatem, że odbioru sztuki można się nauczyć. Im więcej wiemy, tym więcej znaczeń będziemy mogli wydobyć z danego dzieła.

Nauka o zmysłach

Problemy, które wymieniono powyżej, są przedmiotem działu filozofii, który nazywa się estetyką. Jest to jeden z najmłodszych działów filozofii – pojawił się dopiero w XVIII wieku, kiedy to Alexander Gottlieb Baumgarten po raz pierwszy użył tego terminu w nowym znaczeniu. Co ciekawe, Baumgarten wyznaczył estetyce zakres badań zbliżony do epistemologii. Słowo „estetyka” pochodzi ze starogreckiego aisthetikos i pierwotnie oznaczało 'to, co dotyczy poznania zmysłowego'. Dopiero później nauka nazwana estetyką skoncentrowała się na badaniach sztuki i jej odbioru.

R72bXlugJPrYG1

Na zdjęciu widoczna jest strona tytułowa książki Aesthetica Alexandra Gottlieba Baumgartena. Jest ona w języku łacińskim.

Nie oznacza to oczywiście, że problematyka ta była wcześniej obca filozofii. Przeciwnie – Platon rozważał, jakie miejsce powinni zająć artyści w jego idealnym państwie, Arystoteles zaś stworzył jedną z pierwszych teorii odbioru dzieła literackiego. Refleksja nad sztuką zawsze towarzyszyła filozofii, ale wraz z nastaniem nowoczesności stała się ona samodzielną dyscypliną.

Przedmiotem estetyki jest zatem refleksja na temat sztuki i wartości, jakie w sobie nosi. Jest to również refleksja o tym, kim jest artysta i jaka jest natura procesu twórczego, jakie są granice sztuki oraz w jaki sposób jest ona przez odbiorców doświadczana.

Warto również wspomnieć o potocznym znaczeniu terminu „estetyczny”. Określamy w ten sposób coś, co jest ładne, co nam się podoba lub co jest zgodne z obowiązującymi kanonami piękna.

Wielka teoria piękna

RzOoNxvRjvMBU1

Obraz przedstawia kobiecy akt. Ukazana jest na nim młoda kobieta. Jest szczupła. Jasnowłosa. Jest naga. Jej ciało oplata wąż. Wspina się kobiecie po piersiach. Oplata lewą i prawą rękę oraz plecy. Kobieta ma także oplecione jego ciałem nogi.

Jak już wspomniano, estetyka bada wartościwartościwartości, ze względu na które scharakteryzować możemy dane dzieło jako cenniejsze niż inne. Cenimy bowiem dany obraz lub utwór muzyczny, gdyż możemy przypisać mu określoną wartość – np. piękno. Podstawowe pytanie jest takie, czy wartości te istnieją obiektywnie, czy jedynie subiektywnie. Jeżeli wartości estetyczne istnieją obiektywnie, to możemy powiedzieć, że dany obraz jest piękny – niezależnie, czy się komuś podoba, czy nie. Jeżeli zaś wartości istnieją subiektywnie, to obraz może być piękny dla mnie, ale niekoniecznie dla drugiej osoby.

Piękno jest zresztą szczególną wartością, którą - obok dobra - wymieniano jako jedną z najwyższych. Dla filozofów piękno miało szersze znaczenie niż obecnie. Piękno odnosiło się nie tylko do wyglądu przedmiotów, ale również do cech intelektu.

Jak można zdefiniować piękno? Jeżeli zgodzimy się, że jest ono tylko subiektywną wartością, to możemy powiedzieć, że piękne jest to, co przyjemne dla wzroku i słuchu. Jeżeli jednak będziemy chcieli wykazać, że jest to wartość obiektywna, to będziemy musieli wskazać także jego kryteria, które nie odnoszą się do samych wrażeń. Odpowiedzią na to jest – jak stwierdził polski estetyk, Władysław Tatarkiewicz – wielka teoria piękna, której zaczątki pojawiły się w starożytnej filozofii. Teoria ta mówi, że piękno polega na proporcji części. Obraz ocenimy jako piękny, jeżeli jego poszczególne elementy będą odpowiedniej jakości i będą odpowiednio względem siebie ułożone. Taka harmonijna relacja jest czymś obiektywnym i stałym.

RgNZiZKucvkyx

Zdjęcie przedstawia Akropol w Atenach. Budynek wspiera się na szeregu kolumn doryckich. W jego środku widać rusztowania.

Jeżeli zgodzimy się, że piękno jest obiektywne, to konsekwencją jest to, że można je poznać. Chcąc więc robić piękne rzeczy, wystarczy, że poznamy proporcje, które czynią rzeczy pięknymi. Dobry artysta zatem powinien się cechować nie tylko odpowiednimi kompetencjami zmysłowymi, ale również wiedzą, która pozwoli mu tworzyć piękne rzeczy. Ktoś mógłby jednak zapytać, czy celem sztuki ma być piękno?

Sens sztuki

Pytanie o definicję sztuki również należy do głównych zagadnień estetyki. Wydaje się, że kiedyś odpowiedź na to pytanie była łatwiejsza, łatwiej też było wskazać, co jest sztuką, a co nie jest. Starożytni filozofowie podawali dość precyzyjne odpowiedzi na to pytanie. Przykładem może być Arystoteles, który definiował sztukę jako “trwałą dyspozycję do opartego na trafnym rozumowaniu tworzenia”. Współcześnie kwestia ta nie jest już tak oczywista. Bierze się to między innymi z tego, że współcześni artyści niechętni są, by podporządkować się jakimkolwiek ograniczeniom.

R13Aahbn88fEE

Zdjęcie przedstawia performance Mariny Abramowicz. W dużym pomieszczeniu stoi mały, drewniany stół. Siedzą przy nim, na przeciw siebie, kobieta i mężczyzna. Patrzą się na siebie. W ich tle widać obserwujących ich ludzi.

Pierwszą ze zmian na polu sztuki jest odejście od piękna jako jej wyznacznika. Niegdyś celem artysty miało być stworzenie pięknego dzieła. Współcześnie bardziej się mówi o tym, że dzieło sztuki przede wszystkim musi mieć sens. Rozumiany on może być jako wyrażanie czegoś, zwracanie uwagi na ważny problem, wzruszanie lub inspirowanie. Oczywiście piękno może służyć, by osiągnąć powyższe cele, ale nie zawsze musi tak być.

RUL9vER088e8t1

Zdjęcie przedstawia piramidę stworzoną ze zwierząt. Na koniu stoi pies. Na psie kot. Na kocie kogut.

Kolejna zmiana polega na rozróżnieniu na sztukę wysoką i niską. Sztuka wysoka, zwana też elitarną, jest rodzajem działalności, której wykonywanie i odbiór wymaga dużej wiedzy i kompetencji. Jest to sztuka skomplikowana, bardziej wyrafinowana, a przez to trudniejsza w odbiorze. Przykładem takiej sztuki jest muzyka poważna – której już sama nazwa wskazuje, że mamy do czynienia z działalnością wyższego rzędu. Jej przeciwieństwem ma być muzyka popularna i masowa, przedstawiana jako sztuka niska. Do jej odbioru nie są wymagane szczególne kompetencje. Zarówno pod względem formy, jak i treści, nie jest zbyt skomplikowana, dzięki czemu może być bardziej popularna. Niektórzy proponują jednak, by zamiast „muzyka poważna” mówić „muzyka klasyczna”, argumentując, że muzyka popularna również podnosi ważne kwestie (chociażby takie jak śmierć czy problematykę społeczną). Jednak podział na sztukę wysoką i niską, za sprawą samych artystów, przestał być oczywisty.

Przywykliśmy traktować sztukę jako coś wartościowego i pożądanego. Jak zauważyliśmy jednak – sztuka otacza nas zewsząd. Cały nasz świat staje się „estetyczny”. Niektórzy badacze, jak np. niemiecki filozof Wolfgang Welsch, wskazują, że konsekwencją tego jest narastające otępienie na bodźce estetyczneanestetykaotępienie na bodźce estetyczne. Nie jesteśmy już bowiem w stanie słuchać z uwagą i przyjemnością więcej muzyki i doceniać większej ilości obrazów.

Słownik