Podobnie jak jego poprzednicy, Empedokles pragnął wyjaśnić, w jaki sposób powstał świat oraz jaka przyczyna rządzi tym procesem (gr. archéarchéarché). Tales uważał, że tym, co konstytuuje wszystkie rzeczy jest woda, natomiast Anaksymenes przyjmował za pierwszą przyczynę powietrze. Empedokles, inspirując się rozważaniami swoich poprzedników, postanowił powiązać je i rozwinąć.

R1KHVgChOqb03

Zdjęcie przedstawia dwie strony rękopisu Johanna Christiana Friedricha Hölderlina Śmierć Empedoklesa. Widać kaligraficznie zapisane wersy w języku niemieckim.

Cztery elementy

Zdaniem filozofa pierwsza przyczyna nie ogranicza się do jednego elementu, lecz stanowi powiązanie czterech różnych, współdziałających ze sobą i stanowiących całość. To żywioły ognia, wody, powietrza i ziemi. Narodziny i śmierć rozumie Empedokles jako wyłanianie się i unicestwianie konkretnych bytówbytbytów: drzew, ludzi, zwierząt, gwiazd itp., co jest efektem nieustającego mieszania się wspomnianych czterech elementów. Historyk filozofii, Giovanni Reale, podsumowuje rozważania Empedoklesa następującymi słowami:

Nienawiść i miłość

Proces wytwarzania się i zanikania bytów jest zatem konsekwencją mieszania się „czterech korzeni wszechświata”. Co jednak powoduje ruch samych żywiołów? Zdaniem Empedoklesa dokonuje się to za sprawą działania miłości (przyjaźni) i nienawiści (niezgody).

Propozycja greckiego filozofia może sprawiać wrażenie naiwnej. Dziś, dzięki wiedzy z zakresu współczesnej fizyki, jest oczywiste, że woda lub powietrze stanowią przejaw złożonych procesów, które szczegółowo opisuje nauka. Miłość i nienawiść natomiast to emocje szeroko badane przez psychologię, coś, na co można wpływać i częściowo kształtować. W filozofii bywa jednak, że używane w niej pojęcia nie zawsze oznaczają to, co rozumie się w ich potocznym znaczeniu. Kiedy Empedokles twierdzi, że tym, co wprowadza w ruch cztery elementy, są miłość i nienawiść, nie ma na myśli jedynie wzniosłych lub nikczemnych uczuć. Filozof, stosując te pojęcia, wyraża boskie siły, które powodują nieustające przekształcanie się wszystkiego, co istnieje. Również cztery elementy przejawiają boską naturę i stanowią tworzywo wszelkich bytów.

R1RlXvOMSxK2W

Ilustracja przedstawia postać Empedoklesa. Jest to stary, łysiejący mężczyzna, z długą, gęsta brodą. Mężczyzna ma na sobie obszerne szaty.

Sfajros i kosmos

Efekt mieszania się żywiołów poprzez działanie miłości i nienawiści to ludzki świat, określany przez Empedoklesa mianem kosmosu.

Istnienie jest zatem efektem nieustającej dynamiki wynikającej ze współdziałania miłości i nienawiści. Kosmos, podobnie jak każdy inny byt, podlega ciągłym zmianom prowadzącym na przemian do jego rozpadu i ponownego wytwarzania. Zdaniem greckiego filozofa śmierć i narodziny napędzają dynamikę zmian: co powstaje – podlega zniszczeniu, jednak moment ten oznacza również początek czegoś nowego. Kosmos może istnieć tylko wtedy, gdy miłość i nienawiść znajdują się w stanie równowagi. Kiedy jedna z tych sił staje się dominującą, świat podlega zniszczeniu. Z pism Empedoklesa można dowiedzieć się, że w momencie, w którym miłość uzyskuje pełną przewagę nad nienawiścią, wydarza się coś nadzwyczajnego, tzn. dokonuje się stan doskonałej jedności wszechistnienia, nazywany przez filozofa sfajrosem.

Poznanie i narodziny

Pojawia się jednak pytanie o sposoby poznawania tego, co ludzi otacza. Empedokles sugeruje, że każda z rzeczy ma w sobie mikroskopijne otwory, poprzez które przenikają cztery elementy. Kiedy ktoś obserwuje jadący samochód, z jego oczu wypływa ogień i łączy się z ogniem zawartym w pojeździe, a tak dochodzi do poznania. Poznanie zachodzi zatem poprzez łączenie się ze sobą tego, co podobne: powietrze łączy się z powietrzem, woda z wodą itd.

Ostatnim z zagadnień, które interesuje Empedoklesa, jest cykl narodzin. Podobnie jak kosmos, ludzie są efektem nieustającej dynamiki przekształceń, dokonującej się pomiędzy miłością i nienawiścią. Jak pisze wspomniany już Giovanni Reale:

Wydawać by się mogło, że filozof sugeruje, iż życie, które ludzie wiodą, jest pasmem tragicznych wydarzeń, na które są skazani. Cykl wcieleń, pomimo tego że wynika z pierwotnej winy, ma swój kres, a to kiedy nastąpi ten moment, zależy od nich samych. Empedokles sugeruje, że u swoich początków ludzie byli boginiami i bogami pośród innych bóstw olimpijskich. Celem jest wieść życie coraz doskonalsze, dokonywać tego poprzez szlachetne czyny. Każdy gest, sposoby tworzenia relacji z otoczeniem prowadzą do upadku, wcielania się w niższe rangą istnienia lub do wzrostu, wcielania się w istnienia doskonalsze. Empedokles takimi słowami podsumowuje swoje rozważania:

Słownik