Przeczytaj
Podobnie jak jego poprzednicy, Empedokles pragnął wyjaśnić, w jaki sposób powstał świat oraz jaka przyczyna rządzi tym procesem (gr. archéarché). Tales uważał, że tym, co konstytuuje wszystkie rzeczy jest woda, natomiast Anaksymenes przyjmował za pierwszą przyczynę powietrze. Empedokles, inspirując się rozważaniami swoich poprzedników, postanowił powiązać je i rozwinąć.
Cztery elementy
Zdaniem filozofa pierwsza przyczyna nie ogranicza się do jednego elementu, lecz stanowi powiązanie czterech różnych, współdziałających ze sobą i stanowiących całość. To żywioły ognia, wody, powietrza i ziemi. Narodziny i śmierć rozumie Empedokles jako wyłanianie się i unicestwianie konkretnych bytówbytów: drzew, ludzi, zwierząt, gwiazd itp., co jest efektem nieustającego mieszania się wspomnianych czterech elementów. Historyk filozofii, Giovanni Reale, podsumowuje rozważania Empedoklesa następującymi słowami:
Historia filozofii starożytnej. Tom 1. Od początków do SokratesaNarodziny, więc i śmierć, są odpowiednio mieszaniem się i rozpadaniem określonych substancjisubstancji, [...] które trwają wiecznie jednakowe. Cztery są takie substancje: ogień, woda, etereter lub powietrze i ziemia. Są to te substancje, które później zostaną nazwane „czterema elementami”. Empedokles określa je jednak poetyckim wyrażeniem „korzeni wszechrzeczy” i oznacza także imionami bóstw, aby podkreślić ich wieczność, a więc i boski charakter.
Nienawiść i miłość
Proces wytwarzania się i zanikania bytów jest zatem konsekwencją mieszania się „czterech korzeni wszechświata”. Co jednak powoduje ruch samych żywiołów? Zdaniem Empedoklesa dokonuje się to za sprawą działania miłości (przyjaźni) i nienawiści (niezgody).
Na podstawie własnego doświadczenia zastanów się, czym są dla ciebie miłość i nienawiść. Następnie podejmij próbę opracowania definicji obydwóch pojęć.
Propozycja greckiego filozofia może sprawiać wrażenie naiwnej. Dziś, dzięki wiedzy z zakresu współczesnej fizyki, jest oczywiste, że woda lub powietrze stanowią przejaw złożonych procesów, które szczegółowo opisuje nauka. Miłość i nienawiść natomiast to emocje szeroko badane przez psychologię, coś, na co można wpływać i częściowo kształtować. W filozofii bywa jednak, że używane w niej pojęcia nie zawsze oznaczają to, co rozumie się w ich potocznym znaczeniu. Kiedy Empedokles twierdzi, że tym, co wprowadza w ruch cztery elementy, są miłość i nienawiść, nie ma na myśli jedynie wzniosłych lub nikczemnych uczuć. Filozof, stosując te pojęcia, wyraża boskie siły, które powodują nieustające przekształcanie się wszystkiego, co istnieje. Również cztery elementy przejawiają boską naturę i stanowią tworzywo wszelkich bytów.
Sfajros i kosmos
Efekt mieszania się żywiołów poprzez działanie miłości i nienawiści to ludzki świat, określany przez Empedoklesa mianem kosmosu.
Istnienie jest zatem efektem nieustającej dynamiki wynikającej ze współdziałania miłości i nienawiści. Kosmos, podobnie jak każdy inny byt, podlega ciągłym zmianom prowadzącym na przemian do jego rozpadu i ponownego wytwarzania. Zdaniem greckiego filozofa śmierć i narodziny napędzają dynamikę zmian: co powstaje – podlega zniszczeniu, jednak moment ten oznacza również początek czegoś nowego. Kosmos może istnieć tylko wtedy, gdy miłość i nienawiść znajdują się w stanie równowagi. Kiedy jedna z tych sił staje się dominującą, świat podlega zniszczeniu. Z pism Empedoklesa można dowiedzieć się, że w momencie, w którym miłość uzyskuje pełną przewagę nad nienawiścią, wydarza się coś nadzwyczajnego, tzn. dokonuje się stan doskonałej jedności wszechistnienia, nazywany przez filozofa sfajrosem.
Poznanie i narodziny
Pojawia się jednak pytanie o sposoby poznawania tego, co ludzi otacza. Empedokles sugeruje, że każda z rzeczy ma w sobie mikroskopijne otwory, poprzez które przenikają cztery elementy. Kiedy ktoś obserwuje jadący samochód, z jego oczu wypływa ogień i łączy się z ogniem zawartym w pojeździe, a tak dochodzi do poznania. Poznanie zachodzi zatem poprzez łączenie się ze sobą tego, co podobne: powietrze łączy się z powietrzem, woda z wodą itd.
Ostatnim z zagadnień, które interesuje Empedoklesa, jest cykl narodzin. Podobnie jak kosmos, ludzie są efektem nieustającej dynamiki przekształceń, dokonującej się pomiędzy miłością i nienawiścią. Jak pisze wspomniany już Giovanni Reale:
Historia filozofii starożytnej. Tom 1. Od początków do SokratesaCzłowiek, albo lepiej dusza ludzka, jest demonem, który z powodu pierwotnej winy został wygnany z Olimpu szczęśliwych, wrzucony w ciało i związany cyklem narodzin.
Wydawać by się mogło, że filozof sugeruje, iż życie, które ludzie wiodą, jest pasmem tragicznych wydarzeń, na które są skazani. Cykl wcieleń, pomimo tego że wynika z pierwotnej winy, ma swój kres, a to kiedy nastąpi ten moment, zależy od nich samych. Empedokles sugeruje, że u swoich początków ludzie byli boginiami i bogami pośród innych bóstw olimpijskich. Celem jest wieść życie coraz doskonalsze, dokonywać tego poprzez szlachetne czyny. Każdy gest, sposoby tworzenia relacji z otoczeniem prowadzą do upadku, wcielania się w niższe rangą istnienia lub do wzrostu, wcielania się w istnienia doskonalsze. Empedokles takimi słowami podsumowuje swoje rozważania:
Historia filozofii starożytnej. Tom 1. Od początków do SokratesaPod wpływem nienawiści (Kotos) wszystkie rzeczy przyjmują różne formy i są rozdzielone, a znów pod wpływem miłości łączą się razem i wzajemnie się pożądają. Z nich [tzn. z korzeni rzeczy] powstało wszystko, co było, co jest i co będzie: drzewa, mężczyźni i kobiety, dzikie zwierzęta i ryby, które zamieszkują wody, a nawet i długowieczni bogowie, najwyższą czcią otaczani. Bo tylko [elementy] naprawdę istnieją, a przenikając się nawzajem, przyjmują różne kształty; tyle zmian powoduje mieszanie się.
Słownik
(gr. ἀrhochiή – początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arché koncentrował się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa
to, co jest i istnieje jako całość lub jednostkowe istnienie
jeden z żywiołów, inne określenie powietrza
(gr. ἦthetaomicronς, ethos – zachowanie) dziedzina filozofii zajmująca się rozważaniami dotyczącymi zasad i norm postępowania
(gr. mónos – jedyny) stanowisko filozoficzne przyjmujące istnienie jednej zasady, tworzywa wszystkich jednostkowych bytów
(gr. on óntos – będący, byt; óntos on – rzeczywiście będący, istniejący; lógos – słowo, nauka, teoria) podstawowy dział filozofii obok epistemologii i aksjologii, nauka o bycie
(łac. pluralis – mnogi) stanowisko filozoficzne zakładające istnienie wielu bytów niesprowadzalnych do siebie nawzajem mocą jednej zasady
(łac. substantia – podstawa, istota) jedno z podstawowych pojęć metafizyki i ontologii; każdy przedmiot, któremu przysługuje samoistne istnienie, posiadający podłoże, które kształtuje jego właściwości