Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Protisty są grupą parafiletycznągrupa parafiletycznagrupą parafiletyczną, do której należą organizmy jednokomórkowe, kolonijne oraz wielokomórkowe. W grupie tej wyróżnić można protisty zwierzęce, roślinopodobne i grzybopodobne. Ciało protistów pokryte jest błoną komórkową, tzw. pellikuląpellikulapellikulą lub błoną komórkową i ścianą komórkową.

R93UEp1m7TeLj1
Schemat. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Protisty
    • Elementy należące do kategorii Protisty
    • Nazwa kategorii: jednokomórkowe
      • Elementy należące do kategorii jednokomórkowe
      • Nazwa kategorii: pełzaki
      • Nazwa kategorii: wiciowce
      • Nazwa kategorii: formy kokoidalne
      • Nazwa kategorii: komórczaki
      • Koniec elementów należących do kategorii jednokomórkowe
    • Nazwa kategorii: kolonijne
      • Elementy należące do kategorii kolonijne
      • Nazwa kategorii: kolonie o stałej liczbie komórek
      • Nazwa kategorii: kolonie o zmiennej liczbie komórek
      • Koniec elementów należących do kategorii kolonijne
    • Nazwa kategorii: wielokomórkowe
      • Elementy należące do kategorii wielokomórkowe
      • Nazwa kategorii: plechy nitkowate
      • Nazwa kategorii: plechy plektenchymatyczne
      • Nazwa kategorii: plechy tkankowe
      • Koniec elementów należących do kategorii wielokomórkowe
      Koniec elementów należących do kategorii Protisty
Zróżnicowanie budowy protistów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑lime

Zróżnicowanie morfologiczne jednokomórkowych protistów

Formy jednokomórkowe mogą mieć postać pełzaków, wiciowców, form kokoidalnych lub komórczaków.

Wśród form jednokomórkowych za najprymitywniejsze uważa się gatunki mające jedno jądro komórkowe oraz gatunki o prostych skorupkach organicznych lub aglutynowanychskorupki aglutynowaneaglutynowanych okrywających ciało.

Pełzaki

Pełzaki mają postać nagich komórek, nieokrytych ścianą komórkową, a otoczonych błoną komórkową lub cienką pellikulą o zmiennym kształcie. Mają zdolność do tworzenia nibynóżeknibynóżkinibynóżek i poruszania się ruchem pełzakowatym (np. Entamoeba histolytica, gatunek zaliczany do ameb, którego cechą charakterystyczną jest brak mitochondriów). Do protistów poruszających się ruchem pełzakowatym należą promienionóżkipromienionóżkipromienionóżki. Ich nibynóżki wystają promieniście i wzmocnione są krzemionkowymi igiełkami. U kolconóżek (należących do promienionóżek) igły dodatkowo mogą być wysycone glinem.

R6aqrDAevEJ49
Ameboidalne ciało Chaos carolinense.
Źródło: dr Tsukii Yuuji, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
Wiciowce

Wiciowce mogą mieć kształt wrzecionowaty, maczugowaty, kulisty lub nieregularny.

Ciało większości gatunków pokrywa gruba pellikula. Jej obecność uniemożliwia ciągłą zmianę kształtu wiciowca. U niektórych wiciowców wyróżnia się biegun przedni i tylny. Biegun przedni opatrzony jest wicią lub wiciami (eugleninyeugleninyeugleniny, tobołkitobołkitobołkiorzęskiorzęskiorzęski) umożliwiającymi ruch. Z bieguna tylnego może wystawać błonka falującą (np. u rzęsistkówrzęsistkirzęsistkówświdrowcówświdrowceświdrowców). Jest to struktura utworzona przez wić biegnącą wzdłuż komórki. Falowanie błonki umożliwia przemieszczanie się. U wiciowców może również występować plamka oczna (stigma). Stanowi ona organellę służącą do percepcji wrażeń świetlnych.

RLRYyeYjqce2o
Świdrowce gambijskie (Trypanosoma gambiense) widoczne w rozmazie krwi pacjenta chorego na śpiączkę afrykańską.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RPEpdYNVfMK2Y
Rzęsistek pochwowy (Trichomonas vaginalis).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Formy kokoidalne

Komórki nieruchliwe, otoczone ścianą komórkową i pozbawione organelli ruchu. Mogą być biernie unoszone w wodzie lub powietrzu bądź spoczywać na podłożu (np. okrzemki). Ściana komórkowa form kokoidalnych zbudowana jest głównie z pektyn. U okrzemek dodatkowo wzbogacona jest ona krzemionką.

RGb6NOUkNKdMN
Okrzemki.
Źródło: Carolina Biological Supply Company, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.
Komórczaki

Komórki zawierające wiele jąder komórkowych (lęgniowcelęgniowcelęgniowce, śluzowceśluzowceśluzowce i niektóre chryzofitychryzofitychryzofity). Często osiągają znaczne rozmiary - śluźnie śluzowców mogą osiągać rozmiary kilku decymetrów kwadratowych i zawierać wiele milionów jąder. Lęgniowce, które są protistami grzybopodobnymi zbudowane są ze strzępek, niepodzielonymi przegrodami. Plecha ma rurkowaty kształt. Ściana komórkowa lęgniowców zbudowana jest głównie z celulozy.

RgmfHpwyFecYn
Lęgniowce – komórczakowe strzępki Peronospora sparsa.
Źródło: Jody Fetzer, New York Botanical Garden, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Rj9OyK09RwscD
Śluzowce – wielojądrowy pełzak (Fuligo septica).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RkacbEZoqc3fg1
Ilustracja przedstawia cztery przykłady poszczególnych form protistów jednokomórkowych. Na pierwszym rysunku znajduje się pełzak - ameba. Ma kształt nierównomierny z wypustkami. Elementy budowy to: 1. Nibynóżka, 2. Pellikula lub błona komórkowa, 3. Wodniczka trawiąca, 4. Jądro komórkowe, 5. Wodniczka tętniąca. Na drugim rysunku znajduje się wiciowiec - euglena. Ma kształt podłużny wrzecionowaty z wicią na jednym końcu. Elementy budowy to: 1. Wici, 2. Stigma, 3. Wodniczka tętniąca, 4. Jądro komórkowe, 5. Pellikula, 6. Materiał zapasowy, 7. Chloroplast, 8. Pirenoid. Na trzecim rysunku znajduje się forma koloidalna - okrzemek. Ma kształt spłaszczonej klepsydry. Elementy budowy to: 1. Pirenoid, 2. Błona komórkowa, 3. Jądro komórkowe, 4. Chloroplast, 5. Ściana komórkowa. Na czwartym rysunku znajduje się plecha komórczakowa - lęgniowiec. Ma kształt trapezoidalny z rozgałęziona wypustką na jednym końcu. Elementy budowy to: 1. Jądra komórkowe, 2. Część chwytnikowa.
Przykłady poszczególnych form protistów jednokomórkowych. Od lewej: ameba, euglena, okrzemek, lęgniowiec.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑lime

Protisty kolonijne

Kolonie to zespoły komórek, które nie oddzieliły się po podziale lub połączyły powtórnie po krótkiej fazie samodzielnego funkcjonowania. Mogą być zbudowane z jednakowych lub różnych morfologicznie komórek, które najczęściej są też zdolne do niezależnego życia. Liczba komórek w kolonii może być zmienna lub stała. W koloniach o stałej liczbie komórek może dochodzić do ich specjalizacji w pełnieniu określonych funkcji. Niektóre osobniki należące do kolonii okrzemek posiadają zdolność do wydzielana śluzowatej substancji, która umożliwia łączenie się pozostałych osobników w kolonie, z kolei inne osobniki odpowiadają za przytwierdzanie kolonii do podłoża.

RCe0bFK7xRjqd
Okrzemki widziane przez mikroskop. Niektóre z nich żyją pojedynczo, inne łączą się w grupy, formując kolonie w kształcie gwiazd, wachlarzyków lub taśm.
Źródło: Prof. Gordon T. Taylor, Wikimedia Commons, domena publiczna.
bg‑lime

Zróżnicowanie morfologiczne wielokomórkowych protistów

Ciało wielokomórkowych protistów ma zawsze postać plechyplechaplechy. Wyróżnia się plechy nitkowate, plektenchymatyczne oraz plechy tkankowe.

Plechy nitkowate

Składają się z długich ciągów komórek ułożonych liniowo jedna za drugą lub tworzących rozgałęzienia nadające plesze formę krzaczkowatą (np. Ectocarpus siliculosus).

R1YBnegyUe3Sl
Brunatnica (Ectocarpus siliculosus) – plecha nitkowata o rozgałęziającej się strukturze.
Źródło: Akirapeters, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.
Plechy plektenchymatyczne

Tworzą je ściśle przylegające do siebie i splecione nici formujące zwartą nibytkankę – plektenchymęplektenchymaplektenchymę. Z plektenchymy zbudowane są plechy krasnorostów i brunatnic, lecz w najbardziej typowej postaci występuje ona u grzybów wyższych.

R1aRBEJC9bSsc
Brunatnica (Sargassum natans) – plecha plektenchymatyczna.
Źródło: James St. John, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Plechy tkankowe

Zbudowane są z różnych typów wyspecjalizowanych komórek pełniących funkcje wzmacniające, fotosyntetyczne i przewodzące asymilaty. Występują u dużych brunatnic (morszczyn, listownica).

R3IefhkhjdF8p
Morszczyn (Fucus vesiculosus) – plecha tkankowa.
Źródło: gailhampshire, Flickr, licencja: CC BY 2.0.

Plechy plektenchymatyczne i tkankowe wykazują często zróżnicowanie zewnętrzne na część liściokształtną, łodygokształtną i korzeniokształtną, ale żadna z tych części nie jest homologiczna z organami roślinnymi.

RKKP2oema2L11
Ilustracja przedstawia Morszczyn pęcherzykowaty. Na łodydze glonu oznaczono elementy jego budowy. Na samym szczycie gałązki znajdują się szypułki, to 1. Organy rozrodcze. Dalej oznaczono 2. Kauloid (część łodygokształtna), 3. Fylloid (część liściokształtna), 4. Pęcherze powietrzne (pławne), znajdujące się w różnych miejscach łodygi oraz 5. Ryzoidy (korzeniopodobne chwytniki).
Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus) jest przedstawicielem brunatnic o plesze tkankowej.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

chryzofity
chryzofity

Chrysophyta, gromada mikroskopijnych roślinnych protistów, obejmująca ok. 500 gatunków (wiele niepoznanych ze względu na delikatną budowę, rozpadają się przy łowieniu lub utrwalaniu); żyją w wodach słodkich (płynących i stagnujących), nieliczne morskie

eugleniny
eugleniny

Euglenophyta, gromada protistów roślinnych obejmująca ok. 1000 gatunków żyjących głównie w stojących wodach słodkich, słonawych lub ściekowych, najczęściej w małych zbiornikach zanieczyszczonych substancjami organicznymi (np. w wiejskich stawach, kanałach, okresowych kałużach, gdzie często tworzą zakwity) oraz nielicznie w wodach morskich

grupa parafiletyczna
grupa parafiletyczna

takson obejmujący tylko część organizmów pochodzących od jednego przodka

lęgniowce
lęgniowce

Oomycetes; klasa protistów grzybopodobnych; cechy wyróżniające to: występowanie pływek o dwóch nierównych wiciach, z których tylko jedna pokryta jest drobniutkimi włókienkami, oraz obecność celulozy w ścianach komórkowych z jednoczesnym brakiem chityny; odżywiają się martwymi szczątkami organicznymi albo pasożytują na innych organizmach; mają ciało zbudowane z komórczakowatych strzępek

nibynóżki
nibynóżki

kurczliwe wypustki ciała protistów zwierzęcych oraz niektórych komórek zwierząt wielokomórkowych, służące do poruszania się i zbierania pokarmu; biorą również udział w odbieraniu bodźców

pellikula
pellikula

błona komórkowa występująca u protistów zwierzęcych, wraz z przylegającą do niej cytoplazmą, w której znajdują się włókna białkowe i niekiedy obłonione pęcherzyki

pirenoid
pirenoid

struktura występująca w stromie chloroplastów u protistów roślinnych, silnie załamująca światło, zbudowana z białek, m.in. enzymów syntezy skrobi; dookoła pirenoidów odkładają się wielocukry będące produktami fotosyntezy, np. skrobia

plecha
plecha

wielokomórkowe lub komórczakowe ciało, występujące u prokariontów, protistów zwierzęcych i grzybów o różnym, przeważnie niewielkim, stopniu organizacji morfologicznej i anatomicznej; mimo różnych kształtów, rozmiarów i skomplikowania budowy plechy wyróżnia brak wyspecjalizowanych organów: korzeni, łodyg i liści, a także niewielkie zróżnicowanie tkanek

plektenchyma
plektenchyma

tkanka rzekoma, pseudotkanka; tkanka pozorna powstała z pierwotnie nitkowatych utworów, mająca postać płaskich lub bryłowatych ciał; powstaje przez ścisłe splecenie się nici ze sobą i ich zlepienie za pomocą śluzowaciejących ścian komórkowych lub innych wydzielin komórki

promienionóżki
promienionóżki

Actinopoda; grupa protistów zwierzęcych w większości o budowie sferycznej; posiadają promieniście ułożone nibynóżki wzmocnione pęczkiem mikrotubul oraz igłami szkieletowymi; należą do nich słonecznice, promienice i kolconóżki

protisty
protisty

grupa parafiletyczna obejmująca zróżnicowane, niespokrewnione ze sobą organizmy eukariotyczne jednokomórkowe (niektóre z nich tworzą kolonie) oraz wielokomórkowe

rzęsistki
rzęsistki

Trichomonadida; niewielkie protisty zwierzęce (dł. 5–25 µm) zaliczane do wiciowców; ciało stanowi komórka wzmocniona aksostylem, zaostrzona w tylnej części, w przedniej opatrzona 3–5 wiciami ruchowymi i jedną wicią sterowną, tworzącą wzdłuż ciała falującą błonkę; szeroko rozpowszechnione głównie wśród kręgowców; np. rzęsistek pochwowy (Trichomonas vaginalis) wywołuje u człowieka rzęsistkowicę

skorupki aglutynowane
skorupki aglutynowane

skorupki występujące u niektórych protistów (np. otwornic), utworzone ze zlepionych ziarenek piasku, okrzemek, igieł gąbek

śluzowce
śluzowce

Myxomycota; grupa protistów; występują w różnych środowiskach, najczęściej w cienistych lasach liściastych, na murszejącym drewnie, butwiejących liściach, w ściółce na resztkach roślinnych i zwierzęcych; nieliczne są pasożytami roślin

świdrowce
świdrowce

Trypanosomatidea, gromada niewielkich (20–70 µm) wiciowców pasożytniczych; mają ciało wrzecionowate, z jedną wicią; pasożyty żyjące w płynach ustrojowych i tkankach kręgowców, przewodzie pokarmowym bezkręgowców i w sokach roślin; do najgroźniejszych należą: świdrowiec gambijski (Trypanosoma gambiense) i świdrowiec rodezyjski (Trypanosoma rhodesiense), wywołujące u człowieka śpiączkę afrykańską

tobołki
tobołki

Pyrrophyta; gromada protistów rośłinnych występujących w planktonie wód słonych i słodkich rejonów polarnych, umiarkowanych i najczęściej tropikalnych; mają chloroplasty (tobołki samożywne) albo nie (tobołki cudzożywne, o zwierzęcym sposobie odżywiania); tobołki zawierają jedną klasę (bruzdnice) dzieloną na 12 rzędów ze względu na różnorodność: budowy, barw chromatoforów (żółte, brunatne, zielone albo czerwonawe, zawierające chlorofil a i c2, beta‑karoten i ksantofil) oraz materiałów zapasowych (skrobia, tłuszcze lub glikogen)

orzęski
orzęski

Ciliata; typ protistów zwierzęcych; posiadają dwa jądra komórkowe; ciało orzęsek okrywa pellikula i liczne rzęski, u najprymitywniejszych ustawione w podłużnych, równoległych rzędach (kineta); u wyżej zorganizowanych nastąpiła specjalizacja orzęsienia na oralne (gębowe), uczestniczące w zdobywaniu pokarmu, i somatyczne, o funkcji lokomotorycznej; otwór gębowy (cytostom) leży na powierzchni ciała lub w zagłębieniu (perystom); posiadają wodniczki odżywcze i tętniące, mitochondria, włókienka kurczliwe; rozmnażają się przez podział poprzeczny lub pączkowanie, rozmnażanie płciowe w procesie koniugacji lub autogamii; prowadzą wolny tryb życia, występują także formy osiadłe