Przeczytaj
O reżyserze
Wojciech Jerzy Has urodził się w 1925 roku w Krakowie. Tuż po zakończeniu wojny studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Następnie przeszedł Kurs Przysposobienia Filmowego. Na początku swej kariery realizował filmy dokumentalne i oświatowe w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie i w Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi. Był kolejno: wykładowcą, dziekanem Wydziału Reżyserii i rektorem PWSFTviT w Łodzi. Has stworzył własny styl filmowy, nigdy nie próbował wpisywać się w żaden nurt. Był twórcą osobnym i niezależnym. Nie bez znaczenia dla jego twórczości były też studia na krakowskim ASP. Jego dzieła są niezwykle malarskie. Realizował kameralnekameralne filmy psychologiczne, np. Pętla na podstawie opowiadania Marka Hłaski, Pożegnania na podstawie powieści Stanisława Dygata, Wspólny pokój na podstawie powieści Zbigniewa Uniłowskiego, czy Jak być kochaną na podstawie prozy Kazimierza Brandysa. Największą sławę przyniosły mu jednak epickie opowieści z pogranicza jawy i snu. Należą do nich Rękopis znaleziony w Saragossie i Sanatorium pod Klepsydrą (nagroda Jury w Cannes w 1973 roku). Poza tym zrealizował między innymi adaptację Lalki Bolesława Prusa, Nieciekawej historii Antoniego Czechowa, Niezwykłej podróży Baltazara Kobera Fredericka Tristana. Zmarł w Łodzi w roku 2000.
O filmie
Sanatorium pod Klepsydrą jest swobodną, autorską adaptacją prozy Brunona Schulza, której scenariusz został napisany głównie na podstawie opowiadania tytułowego ze zbioru Sanatorium pod Klepsydrą (1937) oraz opowiadania Wiosna z tego samego zbioru. Jest to, utrzymana w konwencji snu, surrealistyczna opowieść o młodzieńcu przybywającym do tytułowego sanatorium, które okazuje się miejscem funkcjonującym poza czasem i przestrzenią.
W filmie obecne są wątki afirmujące kulturę żydowską oraz odniesienia do doświadczenia Zagłady. Był to m.in. powód, dla którego obraz W.J. Hasa, nakręcony kilka lat po Marcu '68Marcu '68, miał problemy z cenzurą, jego premiera była wiele razy przekładana, a po premierze film został poddany ostrej krytyce. Sanatorium pod Klepsydrą zostało potajemnie wysłane (w puszce z innym tytułem) na filmowy festiwal międzynarodowy w Cannes, gdzie zdobyło Nagrodę Specjalną Jury, za co Has zapłacił kilkuletnim zakazem reżyserowania.
Fabuła i wymowa filmu
Film rozpoczyna się od sceny podróży pociągiem. Jednym z pasażerów jest młody człowiek, Józef, którego ze snu wyrywa głos ślepego konduktora. Młodzieniec wyskakuje z pociągu i po chwili dociera do prowadzonego przez doktora Gotarda Sanatorium pod Klepsydrą. Gotard prowadzi Józefa do jego leżącego w łóżku ojca, przy czym tłumaczy mu, iż „śmierć ojca nie doszła jeszcze do skutku, ta śmierć, która go w pańskiej ojczyźnie dosięgła”. Józef powoli zaczyna rozumieć, że czas jest w sanatorium pojęciem względnym, podobnie jak przestrzeń, skoro co chwilę zmienia miejsca pobytu: od sanatoryjnych pomieszczeń, niby opuszczonych, a zamieszkałych przez przedziwnie zachowujące się postacie, przez dom rodzinny, sztetlsztetl i willę, w której przechywywane są manekiny. Bohater rozpoznaje osoby z przeszłości, próbuje rozwikłać zagadki i tajemnice z dzieciństwa.
Między mitem a historią. Tajemnica filmowego języka Sanatorium pod Klepsydrą Wojciecha J. HasaPodróż do sanatorium to w pierwszym rzędzie wyprawa w głąb samego siebie, a obszar sanatorium to coś w rodzaju wehikułu czasu, uruchomionego mocą pamięci, snu i wyobraźni. Czas tworzy tu dynamiczne splątanie głębokich pokładów przeszłości i umykającej teraźniejszości; jego tajemnica tkwi w antynomii tego, co trwać może i tego, co nieustannie przemija. Wędrówka Józefa nie jest jedynie czymś na kształt wspomnienia. W sanatorium bowiem daje o sobie znać przenikanie się różnych płaszczyzn tego, co się wydarzyło oraz „bocznych odnóg czasu”, które prowadzą do tego, co zaledwie wydarzyć się mogło. A zatem bohater filmu przypomina sobie i imaginuje zarazem. Dzięki temu próbuje ponownie stać się dzieckiem. Reaktywując swój dziecięcy czas chce go ocalić, lecz także ponownie wpłynąć na jego bieg. Próby te związane są z umiejętnością kreatywnej „lektury” i interpretacji tego, co się przeżyło i wciąż przeżywa. [...]
A zatem: filmowy Józef ponownie wchodzi w świat dzieciństwa – w rejon rodzinnego domu, miasteczka, społeczności. W domu spotyka się z Matką (Irena Orska). Budzi do życia chasydów śpiących w sklepie‑synagodze, wspina się po drabinie do pokoju służącej Adeli (Halina Kowalska), gdzie znajduje szpargał – znany z dzieciństwa fragment ilustrowanych ogłoszeń gazetowych. Has umieszcza Józefa w niezwykłej, wyśnionej scenerii. Kiedy bohater znajdzie się na rynku fantasmagorycznego miasteczka, rozpozna właściwy cel swojej wędrówki. Odtąd będzie nim próba odnalezienia, czy też raczej re‑kreacji genialnej epoki, czyli czasu pełni ludzkich możliwości, charakterystycznego dla okresu dzieciństwa. Tropem wiodącym w jej kierunku, a jednocześnie natchnieniem, staje się dla bohatera markownik, czyli klaser ze znaczkami. Markownik wiedzie Józefa wprost do magicznego ogrodu Bianki…
Szpargał, księga, markownik, genialna epoka, wiosna oraz postać Bianki zazębiają się znaczeniami i wyznaczają porządek drogi bohatera. Każde z nich jest sygnałem następnego. Co ważne, motywy te są również w pewnym sensie wykładnią Schulzowskiej filozofii twórczej. To w nich daje o sobie znać postulat poszukiwania sensownej całości – rozbitej i ujawniającej się jedynie we fragmentach. Has wysnuł je z trzech pierwszych opowiadań tomu Sanatorium pod Klepsydrą: Księga, Genialna epoka i Wiosna – gdzie łączą się one według pewnego wywodu myślowego. [...]
Źródło: Marcin Maron, Między mitem a historią. Tajemnica filmowego języka Sanatorium pod Klepsydrą Wojciecha J. Hasa, dostępny w internecie: https://akademiapolskiegofilmu.pl/pl/historia-polskiego-filmu/artykuly/miedzy-mitem-a-historia-tajemnica-filmowego-jezyka-sanatorium-pod-klepsydra-wojciecha-j-hasa/520.
Głównym motywem filmu jest zawieszenie między rzeczywistością a snem, bliskość śmierci, mit dzieciństwa, dekonstrukcja wspomnień, siła iluzji. Pisze o tym Tadeusz Sobolewski we wprowadzeniu do zrekonstruowanego cyfrowo wydania filmu Hasa:
Poeta z pokoju nr 45W dwóch arcydziełach Hasa – Rękopisie znalezionym w Saragossie według powieści Jana Potockiego i Sanatorium pod Klepsydrą według opowiadań Brunona Schulza – bohater staje się pośrednikiem między dwoma światami: rzeczywistości i fikcji. Na naszych oczach tworzy się w tych filmach jakaś metaforyczna trzecia rzeczywistość, o której matematyk Velasquez w Rękopisie... powie: „Oznaczam ją, ale jej nie pojmuję”. Has w swoich filmach robi to samo. Józef syn Jakuba (Jan Nowicki) „wiedziony szumną reklamą” odwiedza swego zmarłego ojca w sanatorium, gdzie „cofnięto czas”. Szybko orientuje się, że uczestniczy w eksperymencie, który nie może się w pełni powieść. Widzi, że iluzja się rozwiewa, a mimo to pozostaje jej wierny, wciąż na nowo szturmuje fikcję, krążąc pomiędzy dwoma światami. (...)
Oto klucz do zrozumienia filozofii artystycznej Hasa: film, podobnie jak poezja, jest dla niego sferą pośrednictwa między rzeczywistością a nierzeczywistością. Rzeczywistość nas zdradza, okłamuje, odrzuca. Zdradza nas także fantazja, marzenie, sen. Obie sfery – duszy i ciała – podlegają rozpadowi. Nasze wyobrażenia są kreacją, ale kreacją jest również nasze życie. Artysta jak podwórkowy żongler każe latać w powietrzu przedmiotom wbrew ziemskiemu ciążeniu. Realizuje niemożliwe. Kino jest właśnie – według definicji samego Hasa – próbą „realizacji niemożliwego”.
Źródło: Tadeusz Sobolewski, Poeta z pokoju nr 45, [w:] Wojciech Jerzy Has, Sanatorium pod Klepsydrą, Warszawa 2011, s. 10–12.
W jednej ze scen główny bohater filmu, Józef, pyta ślepego konduktora, który jest też przewodnikiem konduktu:
– Chcę wiedzieć, czy to wszystko mogło się zdarzyć.
– I tak, i nie – odpowiada konduktor. – Bo są rzeczy, które są za wielkie i za wspaniałe.
Film Hasa jest trudny w odbiorze ze względu na surrealistyczną, onirycznąoniryczną konwencję oraz liczne odniesienia do kultury żydowskiej i bogatej symboliki (mitologicznej, biblijnej, kabalistycznejkabalistycznej). Jego bogactwo artystyczne zostało docenione nie tylko w Polsce. Krytycy filmowi na całym świecie uznają Sanatorium pod Klepsydrą w reżyserii W. J. Hasa za arcydzieło.
Słownik
drabina, która przyśniła się biblijnemu patriarsze, Jakubowi. Sięgała aż do nieba, a po niej schodzili i wchodzili aniołowie. Na szczycie drabiny Jakub ujrzał Boga Jahwe. Miejsce, w którym doznał tego widzenia, nazwał Betel („dom Boga”). Wyobrażenie drabiny łączącej niebo z ziemią znane było Izraelitom z religii Egipcjan, w której posługiwał się nią Ozyrys, bóstwo zmartwychwstania, w wierzeniach sam uważany za symboliczną drabinę
(gr. katabasis – zejście) motyw zejścia bohatera do świata umarłych (zwłaszcza w starożytnych eposach)
(wł. camera – komnata na dworze) odbywający się w niewielkim pomieszczeniu lub z udziałem niewielu osób
(hebr. kabbalah – tradycja) mistyczno‑filozoficzna szkoła judaizmu; najważniejszy nurt mistyczny, jaki rozwinął się w obrębie judaizmu. Kabaliści doszukiwali się ezoterycznego sensu Biblii w jej podtekście, głosili wiarę w magiczną siłę liter tekstu biblijnego i kombinacji liter imienia boskiego. Kabała wywarła wpływ na żydowskie prądy mesjanistyczne z XVI i XVII w. oraz na chasydyzm; zawarte w kabale elementy magii i symbolizmu przyczyniły się z czasem do zwulgaryzowania pojęcia kabały; mianem kabalistyka zaczęto oznaczać pewne rodzaje spirytyzmu i okultyzmu
określenie kryzysu politycznego obejmującego protesty studenckie oraz rozgrywkę polityczną w kierownictwie PZPR, połączoną z represjami wobec obywateli pochodzenia żydowskiego. Konsekwencją wydarzeń z dni 8‑23 marca 1968 roku było między innymi zmuszenie do wyjazdu z Polski ok. 20 tysięcy Żydów lub osób pochodzenia żydowskiego
(gr. óneiros – sen, marzenie senne) tendencja w literaturze, sztukach plast. i filmie polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu i nawiązywaniu w budowie utworu do reguł rządzących marzeniem sennym
(jid. sztetl – miasteczko, zdrobnienie od sztot – miasto) prowincjonalne miasteczko żydowskie na terenach dawnej Rzeczypospolitej